Soạn bài Câu cá mùa thu - Nguyễn Khuyến - Ngữ văn 10 Tập 1 Cánh Diều

Bài thơ thể hiện sự cảm nhận và nghệ thuật gợi tả tinh tế của Nguyễn Khuyến về cảnh sắc mùa thu đồng bằng Bắc Bộ, đồng thời cho thấy tình yêu thiên nhiên, đất nước, tâm trạng thời thế và tài thơ Nôm của tác giả.

- Cách gieo vần đặc biệt: Vần “eo” (tử vận) khó làm, được tác giả sử dụng một cách thần tình, độc đáo, góp phần diễn tả một không gian vắng lặng, thu nhỏ dần, khép kín, phù hợp với tâm trạng đầy uẩn khúc của nhà thơ.

- Lấy động tả tĩnh- nghệ thuật thơ cổ phương Đông.

- Vận dụng tài tình nghệ thuật đối.

Câu hỏi: Đọc trước văn bản Câu cả màu thư tìm hiểu và ghi chép lại những thông tin về nhà thơ Nguyễn Khuyến giúp cho việc đọc hiểu bài thơ này.

Trả lời:

- Nguyễn Khuyến (1835-1909), quê ở Hà Nam. Ông được gọi là Tam nguyên Yên Đồ và từng làm quan dưới triều Nguyễn. Ông được mệnh danh là nhà thơ của làng quê Việt Nam bởi phần lớn những sáng tác của ông đều viết về vẻ đẹp của nông thôn Việt Nam. Bên cạnh đó, những sáng tác của ông thể hiện sự yêu nước, u hoài trước sự đổi thay của thời cuộc.

Câu 1: Chú ý cách gieo vần và sử dụng từ láy, từ chỉ màu sắc và âm thanh.

Trả lời:

- Cách gieo vần: vần “eo”

- Từ láy: lạnh lẽo, tẻo teo, lơ lửng

- Từ chỉ màu sắc, âm thanh: trong veo, sóng biếc, lá vàng, xanh ngắt, vắng teo, đớp động.

Câu 2: Những câu thơ nào diễn tả trạng thái tĩnh và động của cảnh vật.

Trả lời: 

- Những câu thơ diễn tả trạng thái tĩnh:

Ao thu lạnh lẽo nước trong veo

Một chiếc thuyền câu bé tẻo teo

Ngõ trúc quang co khách vắng teo

Tầng mây lơ lửng trời xanh ngắt

- Những câu thơ diễn tả trạng thái động:

Sóng biếc theo làn hơi gợn tí

Lá vàng trước gió khẽ đưa vèo

Cá đâu đớp động dưới chân bèo.

Câu 1: Từ những thông tin mà em tìm hiểu được, hãy trình bày hoàn cảnh ra đời của bài thơ Câu cá mùa thu. Xác định bố cục của bài thơ.

Trả lời:

- Bài thơ Câu cá mùa thu ra đời trong hoàn cảnh khi Nguyễn Khuyến đã nghỉ hưu và trở về quê sống ẩn dật.

- Bố cục bài thơ: gồm 2 phần

+ 6 câu đầu: bức tranh thiên nhiên mùa thu tại làng quê

+ 2 câu cuối: cảm xúc của tác giả

Câu 2: Chủ thể trữ tình đã quan sát cảnh vật từ những góc độ nào? Phân tích các hình ảnh và từ ngữ trong bài thơ để thấy được nét đặc trưng của mùa thu ở nông thôn đồng bằng Bắc Bộ.

Trả lời: 

- Chủ thể trữ tình quan sát cảnh vật từ gần đến xa và ngược lại.

- Hình ảnh và từ ngữ trong bài thơ:

+ Bài thơ mở đầu bằng hình ảnh ao thu với làn nước trong veo có thể nhìn xuyên qua mặt nước mà ngắm cảnh vật bên dưới. Một chiếc thuyền câu bé lững lờ trôi trên mặt nước gợi cảm nhận về một cuộc sống bình yên, an nhàn của tác giả.

+ Tiếp đến là hình ảnh sóng nước nơi mặt ao hơi gợn, tạo một bầu không khí trong lành. Hình ảnh lá vàng khẽ đưa trước gió gợi lên nét đẹp đặc trưng của mùa thu – mùa lá rụng. Trước mắt người đọc, một khung cảnh mùa thu đa dạng, đa màu sắc khiến người đọc không khỏi ấn tượng về mùa thu ở nông thôn.

+ Đám mây lơ lửng treo trên bầu trời xanh thẳm gợi lên một cảm giác thanh bình, nhẽ nhõm đến lạ thường. Nhưng đối lập với nó, hình ảnh “ngõ trúc quanh co, khách vắng teo” gợi lên một cảm giác trống trải, vắng vẻ, hiu quạnh của làng quê, thiếu vắng bóng người.

+ Hai câu cuối như lời bộc bạch của tác giả trước khung cảnh mùa thu đẹp, an tĩnh nhưng cũng thấm buồn. Cá đớp tưởng chừng như tạo tiếng động cho không gian tịch mịch nhưng đâu ai biết nó chỉ làm tăng thêm sự vắng vẻ, sự lẻ loi, cô độc.

Câu 3: Em có nhận xét gì về không gian được khắc hoạ trong bài thơ? Không gian ấy có liên quan như thế nào đến cuộc sống, tâm trạng của nhà nhỏ ẩn dật Nguyễn Nguyễn.

Trả lời:

- Không gian trong bài thơ được khắc họa giản dị, chân thực. Đó là một khung cảnh nông thôn vào thu tuyệt đẹp, yên tĩnh nhưng hơi vắng vẻ, thiếu vắng con người.

- Không gian ấy gợi đến cuộc sống của tác giả tuy an nhàn, rảnh rỗi nhưng ông luôn mang nặng nỗi lòng lo lắng vì nước, vì dân trong thời buổi không mấy yên ổn, nó thể hiện tình yêu quê hương, đất nước tha thiết của tác giả ngay cả khi ông đã về hưu.

Câu 4: Qua bài thơ Câu cá mùa thu, em hiểu gì về tình cảm, nỗi lòng của nhà thơ với thiên nhiên, đất nước?

Trả lời:

Qua bài thơ, em hiểu tác giả là một người rất yêu quê hương, đất nước, ngay cả khi ông đã về quê ở ẩn nhưng vẫn cánh cánh trong lòng về việc nước. Ông lo cho vận mệnh dân tộc, lo cho nhân dân trước thời buổi loạn lạc rối ren. Vì vậy, dù ông có đang sống một cuộc sống tươi đẹp, an nhàn về thể chất, nhưng trong lòng ông vẫn không yên, vẫn nghĩ đến nhân dân, đến đất nước. Đó là biểu hiện của một vị quan có lòng yêu nước, thương dân sâu sắc.

Nhằm giúp các em hiểu hơn về bài soạn này, các em có thể tham khảo thêm:

• Bài giảng Câu cá mùa thu - Nguyễn Khuyến

Câu hỏi: Cảm nhận của em về bức tranh thu trong Câu cá mùa thu của Nguyễn Khuyến, SGK Ngữ văn 10 tập 1 Cánh Diều.

Trả lời: 

Mùa thu là một trong những đề tài lớn của thơ ca nhân loại. Nói tới đề tài này trong thơ ca Việt Nam chúng ta có thể kể tới rất nhiều tác giả với những sáng tác xếp vào hàng kiệt tác, trong số đó có Nguyễn Khuyến với chùm ba bài thơ thu. Mỗi bài trong chùm thơ thu của Nguyễn Khuyến là một bức tranh thu đặc sắc, và Câu cá mùa thu được đánh giá là "điển hình hình cho thơ ca mùa thu của làng cảnh Việt Nam" (Xuân Diệu).

Cảnh thu trong bài được đón nhận từ nhiều góc độ khác nhau: từ gần đến xa, từ thấp lên caọ, từ hẹp đến rộng... Dưới nhiều góc độ như vậy, cảnh sắc mùa thu được mở ra nhiều hướng thật sinh động và gợi cảm. Từ ao thu đến trời thu rồi đến đường thôn xóm... tất cả đều toát lên cái hồn thu, cảnh thu xiết bao thân thuộc của làng quê đồng bằng Bắc Bộ. Cái hồn ấy được gợi lên từ những khung cảnh, những cảnh vật hết sức thanh sơ: ao nhỏ trong veo, thuyền câu bé tí, sóng biếc gợn, lá vàng khẽ đưa, tảng mây lơ lửng, ngõ trúc quanh co... sắc xanh của trời hoà lẫn cùng sắc xanh của nước tạo nên một không gian xanh trong, dịu nhẹ, một chút sắc vàng của lá rụng trên cái nền xanh ấy khiến cảnh thu, hồn thu càng thêm phần sống động. Những đường nét, màu sắc... gợi lên trong tướng tượng của người đọc khung cảnh của một buổi sớm thu yên bình trên một làng quê miền Bắc với bầu trời thu cao rộng, khoáng đạt, những ao chuôm trong vắt phản chiếu màu trời, màu lá, thôn xóm với những con đường nhỏ quanh co hun hút xanh màu tre trúc, gió thu dịu mát khẽ làm xao động mặt nước, thỉnh thoảng một vài chiếc lá rụng cắt ngang không gian... Trong bức tranh thu này mọi cảnh vật hiện ra đều rất đỗi bình dị, dân dã. Khung cảnh ấy vận thường hiển hiện vào mỗi độ thu về trên những làng quê và đi vào tâm thức của bao người, nhưng lần đầu tiên được Nguyễn Khuyến vẽ ra với nguyên cái thần thái tự nhiên của nó và khiến ta không khỏi ngỡ ngàng xúc động. Đó là một mùa thu trong trẻo, thuần khiết, mát lành đã bao lần đến trên quê hương của mỗi chúng ta.

Cảnh trong Câu cá mùa thu là cảnh đẹp nhưng cũng tĩnh lặng và đượm buồn. Một không gian vắng người, vắng tiếng: Ngõ trúc quanh co khách vắng teo. Sự vận động cũng có nhưng chỉ là những vận động rất nhẹ, rất khẽ: sóng hớt gợn, lá khẽ đưa, mây lơ lửng... âm thanh tiếng cá đớp mồi thì mơ hồ. Những vận động này không làm cho không khí của bức tranh thu trở nên sôi động mà chỉ càng làm tăng thêm sự tĩnh lặng của nó. Mọi cảnh, mọi vật trong bức tranh thu này đều gợi cái tĩnh lặng và đượm buồn. Cái lạnh lẽo, trong veo của nước, cái biếc của sóng, cái xanh ngắt của trời... những trạng thái, màu sắc đó cho thây một sự tĩnh lặng đang bao trùm từ bầu trời cho đến mặt đất. Mọi cái dường như không chuyển động, dường như rơi vào trạng thái im vắng đến tuyệt đối. Cả con người ở đây cũng vậy. Người ngồi câu trong trạng thái tựa gối ôm cần, không câu được cá nhưng dường như vẫn không hề sốt ruột, cái không chi toát lên ở vẻ bề ngoài mà là ở chiều sâu của tâm tư - một tâm tư dường như cũng tĩnh lặng tuyệt đối. Con người và cảnh vật một cách tự nhiên đã hoà nhịp cùng nhau tạo nên linh hồn cho bức tranh thu. Cái tĩnh, cái buồn rõ ràng là trạng thái của cảnh vật ở đây tuy nhiên, đó không phải là cái tĩnh của sự chết lặng, thiếu vắng sức sống, cũng không phải là cái buồn của sự bi lụy, chán chường. Gắn với cái buồn, cái tĩnh này vẫn là sự trong sáng, thơ mộng và sức sống muôn đời bất diệt của thiên nhiên xứ sở.

Phải gắn bó tha thiết với quê hương, phải có một tâm hồn nhạy cảm đến độ nào thì Nguyễn Khuyến mới có thể tái hiện một cách tài tình tất cả vẻ đẹp xiết bao bình dị mà nên thơ của mùa thu làng quê Bắc Bộ vào trong những vần thơ tự nhiên, giản dị đến thế. Thơ thu Việt Nam giàu có, đặc sắc hơn bởi những vần thơ như thế của Nguyễn Khuyến.

Nếu có thắc mắc cần giải đáp các em có thể để lại câu hỏi trong phần Hỏi đáp, cộng đồng Ngữ văn HỌC247 sẽ sớm trả lời cho các em. 

Trong số các tác giả kiệt xuất với những bài thơ về mùa thu thì tác giả Nguyễn Khuyến ôm trọn cho mình chùm ba bài thơ thu, "Câu cá mùa thu" là một trong ba bài thơ thu và được coi là điển hình cho thơ ca Việt Nam. Để cảm nhận được một cách sâu sắc về vấn đề này, các em có thể tham khảo một số bài văn mẫu dưới đây: