Bình giảng tác phẩm Hoàng Lê Nhất thống chí của Ngô gia văn phái.

Hoàng Lê nhất thống chí là tác phẩm văn xuôi chữ Hán viết theo thể chương hồi như Tam quốc chí diễn nghĩa của Trung Quốc. Tác phẩm tái hiện chân thực bối cảnh lịch sử đầy biến động ở nước ta trong khoảng hơn ba thập kỉ cuối của thế kỉ XVIII và mấy năm đầu thế kỉ XIX. Hồi thứ mười bốn của tác phẩm ghi lại sự kiện Tôn Sĩ Nghị vào nước ta để thực hiện ý đồ xâm lược và sự thất bại thảm hại của chúng cùng bè lũ bán nước, hại dân Lê Chiêu Thống, đồng thời ca ngợi người anh hùng dân tộc Nguyễn Huệ đã làm nên chiến thắng lẫy lừng Đống Đa lịch sử.

Để khắc họa hình tượng người anh hùng dân tộc Quang Trung – Nguyễn Huệ, các tác giả Ngô gia văn phái khi thì dùng bút pháp trực tiếp, khi thì dùng bút pháp gián tiếp để góp phần vào việc phản ánh nhân vật mang tính trung thực và có giá trị thuyết phục cao. Tác giả đã mượn lời người cung nhân nói với thái hậu về Nguyễn Huệ: “Nguyễn Huệ là một tay anh hùng lão luyện hùng mạnh và có tài dùng quân. Xem hắn ra Bắc vào Nam ẩn hiện như quỷ thần, không ai có thể lường biết, hắn bắt Lưu Chinh như bắt trẻ con, giết Văn Nhậm như giết con lợn, không một người nào dám nhìn thẳng vào mặt hắn. Thấy hắn trỏ tay, đưa mắt là ai nấy đã phách lạc hồn xiêu, sợ hơn sợ sấm sét… thì địch làm sao nổi”.

Từ đầu đến cuối đoạn trích, Nguyễn Huệ luôn là con người hành động một cách xông xáo, nhanh gọn, quyết đoán; là một nhà mưu lược, một nhà quân sự thiên tài. Ông đã quyết đoán trước những biến cố lớn mà không tỏ ra một chút nao núng. Khi nghe Vân Tuyết cấp báo về sự kiện Tôn Sĩ Nghị kéo đại quân vào Thăng Long, Nguyễn Huệ giận lắm “liền họp các tướng sĩ, đích thân chinh cầm quân đi ngay”. Trước khi tiến quân ra Bắc rộng! Khi tiến quân đánh đuổi quân Thanh ông đã nghĩ đến kế sách lâu dài là dùng người “khéo lời lẽ” để có thể dẹp “việc binh đao”, “cho ta được yên ổn mà nuôi dưỡng lực lượng. Người đó chính là Ngô Thì Nhậm. Và cũng ngay lúc này, ông đã có kế hoạch cho mười năm trong hòa bình. Ông quả là một nhà chính trị, một nhà quân sự, một nhà ngoại giao đại tài – một con người có tầm nhìn xa trông rộng.

Đoạn trích không chỉ ghi lại những gì đã xảy ra, mà còn kết hợp việc kể với việc miêu tả cái không khí đã xảy ra sự việc ấy một cách cụ thể, sinh động bảo đảm tính khách quan, bởi lẽ các tác giả đã tôn trọng sự thực lịch sử và ý thức dân tộc đã khiến ngòi bút của họ không bị bóp méo và đã vượt lên trên thành kiến chính trị của mình (họ là những cựu thần, chịu ơn sâu nghĩa nặng nhà Lê) để thể hiện một cách khách quan về hình ảnh Quang Trung là một vị anh hùng dân tộc tuyệt đẹp. Hơn nữa, họ cũng không thể nào đứng về phía ông vua hèn yếu đã cõng rắn cắn gà nhà một cách nhục nhã như Lê Chiêu Thống.

Đối lập với hình ảnh người anh hùng Quang Trung – Nguyễn Huệ là sự thất bại thảm hại của quân tướng nhà Thanh và số phận bi thảm của bọn vua tôi phản nước, hại dân Lê Chiêu Thống.

Núp dưới danh nghĩa giúp Lê Chiêu Thống để khôi phục Triều Lê, Tôn Sĩ Nghị đem đại binh vượt qua cửa ải, xuyên rừng tiến thẳng vào Thăng Long mà không gặp một sự kháng cự nào. Trong hồi này, tác giả Ngô gia văn phái cho ta thấy hai tính cách đối lập của đạo quân xâm lược nhà Thanh.

Ở giai đoạn đầu, khi Tôn Sĩ Nghị chiếm Thăng Long một cách dễ dàng, khiến chúng càng kiêu căng, buông tuồng, tự hào, chủ quan. Tướng tá thì “ngày càng chơi bời, tiệc tùng, không hề để ý gì đến việc quân”, quân lính thì vô kỉ luật tự do hành động, đi lại tùy hứng. Chúng còn huênh hoang khoác lác tuyên bố sẽ kéo quân vào tận sào huyệt của Tây Sơn bắt sống quân tướng Nguyễn Huệ. Điều mà làm cho chúng có thái độ chủ quan như vậy còn là ở chỗ chúng vẫn tin vào lời bịa đặt của Lê Quýnh ở bên ấy mà không hiểu rõ được tình hình ở nước ta như lời người cung nhân đã trình bày với Thái hậu.

Chính vì vậy, khi quân Tây Sơn tiến đánh quân tướng nhà Thanh không kịp trở tay nên thất bại thảm hại. Ngay cuộc chạm trán đầu tiên với quân Tây Sơn ở sông Gián, sông Thanh Quyết, bọn chúng bị mất vía bỏ chạy, nhưng cuối cùng chúng vẫn bị quân Tây Sơn đuổi theo, bắt sống hết. Ở trận Hạ Hồi quân ta bao vây thắt chặt dần, khiến quân Thanh “rụng rời sợ hãi, liền xin hàng, lương thực, khí giới đều bị quân Nam lấy hết”. Ở trận Ngọc Hồi quân Thanh thất trận tan hoang trước khí thế tấn công như vũ bão của quân ta, chúng “bỏ chạy tán loạn, giày xéo lên nhau mà chết. Tên Thái thú Điền Châu là Sầm Nghi Đống tự thắt cổ chết” còn “Tôn Sĩ Nghị sợ mất mật, ngựa không kịp đóng yên, người không kịp mặc áo giáp, dẫn bọn lính kị mã của mình chuồn trước qua cầu chạy, lấn nhảy qua cầu rơi xuống nước chết đuối. Sông Nhị Hà vì thế mà tắc nghẽn không chảy được”.

Cùng với sự thất bại thảm hại của bọn xâm lược nhà Thanh là số phận bi thảm của bọn vua quan phản nước hại dân Lê Chiêu Thống. Bọn chúng đã cố tình “rước voi về giày mả tổ”. Họ quá tin vào lời hứa tốt đẹp của Nghị, thậm chí chúng không có được cái nhìn nhận tình hình toàn cục, sâu sắc như người “cung nhân cũ” từ phủ Trường Yên ra.

Đoạn trích đã ghi lại thái độ thụ động, hèn mạt của vua Lê Chiêu Thống, Lê Quýnh chỉ là một kẻ đê hèn, ngày ngày sang chầu chực ở dinh quân giặc Nghị mắng nhiếc hết sức thậm tệ.

Đến khi quân tướng nhà Thanh tháo chạy trước những đòn tấn công của quân Tây Sơn, Lê Chiêu Thống cùng bè lũ bán nước chống chạy lên phía Bắc nhằm theo gót bọn giặc để hòng xin sự che chở. Trong cuộc “hội ngộ” của Lê Chiêu Thống và Tôn Sĩ Nghị ở ải phía Bắc càng thể hiện rõ sự thảm hại của thầy lẫn tớ. Trong lời từ biệt giữa chủ và tớ đặc biệt sĩ diện hão. Đối với Thống “…Kính chúc tướng quân về triều được hai chữ “vạn phúc”, còn riêng mình thì “ở lại đất nước, thu nhặt dân binh, để tính việc nối lên chuyến khác”. Nếu sự thế không xong, lại xin sang hầu tướng quân, như thế cho tiện”. Còn Nghị thì “Nguyễn Huệ Quang Trung chưa diệt, việc này còn chưa thôi”.

Hành động của Lê Chiêu Thống và những người trung với ông ta là hành động của những con người đã khước từ nguyện vọng độc lập của dân tộc đế gắn vận mệnh của mình với kẻ xâm lược, và đã phải chịu số phận bi thảm của chúng. Và cũng thật đau buồn, nhục nhã hơn, khi Lê Chiêu Thống chạy sang Tàu, phải cạo đầu, tết tóc, ăn mặc giống như Mãn Thanh và cuối cùng gửi nắm xương tàn nơi đất khách quê người.

Bằng lối kể chuyện xen kẽ miêu tả một cách sinh động, cụ thể, đoạn văn không chỉ thể hiện một cách khách quan về sự việc đã xảy ra mà còn bộc lộ thái độ khinh bỉ sâu sắc đối với bọn xâm lược và bè lũ bán nước hại dân,

Hoàng Lê nhất thống chí và hồi thứ mười bốn là một tác phẩm lịch sử mang đậm màu sắc văn chương đã ghi lại những sự kiện lịch sử cụ thể, sinh động của một giai đoạn, lịch sử có nhiều biến động sâu sắc, trong đó hiện lên cuộc sống thối nát của vua quan triều Lê – Trịnh và quá trình phát triển của phong trào Tây Sơn, với hình tượng người anh hùng dân tộc Quang Trung – Nguyễn Huệ trong sự nghiệp thống nhất đất nước, tiêu diệt giặc ngoại xâm.