A. Giáo khoa

I. Khái niệm:

- Hợp chất hữu cơ có trong tế bào sống

- Chất béo, steroit, sáp (sáp ong), photpho lipit... Hầu hết là este phức tạp

- Không tan trong H₂O, tan trong dung môi không phân cực

II. Chất béo:

- Trieste của glixerol với các axit béo

* Axit béo:

+ R-COOH

+ C: chẵn (12 → 24: C)

+ mạch C không phân nhánh

Ví dụ: CH₃COOH không phải axit béo

\(\\ \left.\begin{matrix} + \ Axit \ panmitic: C_{15}H_{31}COOH \\ + \ Axit \ stearic: C_{17}H_{35}COOH \ \ \ \end{matrix}\right\}\) no, đơn

\(\\ + \ Axit \ oleic: C_{17}H_{33}\overset{1}{C}OOH \ ( \overset{9}{C}=\overset{10}{C}) \\ + \ Axit \ linoleic: C_{17}H_{31}\overset{1}{C}OOH \ ( \overset{9}{C}=C; \ \overset{12}{C} = C)\)

Có cấu hình cis

Công thức cấu tạo tổng quát:

\(\begin{matrix} \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ R' \\ R_{1}COO-CH_{2} \\ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ ^| \\ R_{2}COO-CH \\ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ ^| \\ R_{3}COO-CH_{2} \end{matrix} \ \ \ (triglixerit, \ triaxyl \ glixerol)\)

R₁, R₂, R₃ giống nhau hoặc khác nhau

+ R₁, R₂, R₃: không no ⇒ chất béo lỏng (dầu thực vật)

+ R₁, R₂, R₃: no ⇒ chất béo rắn (mỡ động vật)

III. Hóa tính:

1. Phản ứng thủy phân

+ Môi trường axit → axit béo + glixerol

\((RCOO)_{3}C_{3}H_{5} + 3H_{2}O \rightleftharpoons 3RCOOH + C_{3}H_{5}(OH)_{3}\)

+ Môi trường kiềm:

\((RCOO)_{3}C_{3}H_{5} + 3NaOH \xrightarrow[]{ \ t^0 \ }3RCOONa + C_{3}H_{5}(OH)_{3}\)
                                                                  (xà phòng)

Muối Na, K của axit béo: xà phòng

Ví dụ: C₁₇H₃₅COONa...

2. Phản ứng cộng H₂, Br₂,... vào R không no

\((C_{17}H_{33}COO)_{3}C_{3}H_{5} + 3H_{2} \xrightarrow[]{ \ Ni \ } (C_{17}H_{35}COO)_{3}C_{3}H_{5}\)

    Triolein (lỏng)                                                  (rắn)

3. Phản ứng oxi hóa:

+ Chất béo không no sẽ bị oxh bởi không khí → peoxit

IV. Vai trò chất béo: 

Chất béo \(\xrightarrow[]{ \ Lipaza \ }\) axit béo + glixerol
                                   \(\downarrow\)
                              chất béo

B. Bài tập:

Câu 1: Thủy phân 1 chất béo trong môi trường axit thu được hỗn hợp 12 axit béo và glixerol. Có bao nhiêu CTCT chất béo?

Giải:

\(\begin{matrix} R_{1}COO-CH_{2} \\ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ ^| \\ R_{2}COO-CH \\ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ ^| \\ R_{3}COO-CH_{2} \end{matrix} \xrightarrow[]{ \ \ \ \ \ } R_{1}COOH + R_{2}COOH + R_{3}COOH\)

⇒ 2 axit béo là: R1COOH và R2COOH

\(\begin{matrix} R_{1}COO-CH_{2} \\ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ ^| \\ R_{1}COO-CH \\ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ ^| \\ R_{2}COO-CH_{2} \end{matrix}, \ \ \ \ \ \begin{matrix} R_{1}COO-CH_{2} \\ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ ^| \\ R_{2}COO-CH \\ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ ^| \\ R_{1}COO-CH_{2} \end{matrix}\)

\(\begin{matrix} R_{2}COO-CH_{2} \\ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ ^| \\ R_{2}COO-CH \\ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ ^| \\ R_{1}COO-CH_{2} \end{matrix}, \ \ \ \ \ \begin{matrix} R_{2}COO-CH_{2} \\ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ ^| \\ R_{1}COO-CH \\ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ ^| \\ R_{2}COO-CH_{2} \end{matrix}\)

⇒ Có 4 CTCT chất béo

Câu 2: Xà phòng hóa chất béo 13,35 (g) 1 chất béo trung tính bằng dung dịch NaOH vừa đủ thu được 1,38 gam glixerol và m gam muối Na của aixt béo. Tính khối lượng xà phòng thu được. Biết rằng xà phòng có chứa 72% muối Na.

Giải:

      Chất béo + 3NaOH \(\xrightarrow[]{ \ t^0 \ }\) hỗn hợp muối + C₃H₅(OH)₃
(RCOO)₃C₃H₅    0,045                    ?      \(_{\overset{ \ }{\leftarrow}}\)       0,015

 \(n_{glixerol } = \frac{1,38}{92} = 0,015 \ mol\)

BTKL ⇒ 13,35 + 0,045.40 = m_muối + 1,38

m_{xà phòng} \(= \frac{13,37.100}{72} = 19,125 \ gam\)

Câu 3: Cho 0,1 mol tristearin tác dụng NaOH dư (t⁰) thu được m gam glixerol. Tính m?

Giải:

Tristearin + 3NaOH → 3C₁₇H₃₅COONa + C₃H₅(OH)₃  

     0,1    →   0,3                                          0,1

m_glixerol = 0,1.92 = 9,2 gam

Câu 4: Chú ý:

\(\left.\begin{matrix} C_{51}H_{98}O_{6}; \ C_{57}H_{110}O_{6} \\ C_{55}H_{104}O_{6}; \ C_{53}H_{102}O_{6} \end{matrix}\right\}\) chất béo chưa no?

+ Trong chất béo có 3(-COO-) ⇒ Có 3 liên kết \(\pi\) (COO)

\(\Delta =\frac{2x+2-y}{2} = \frac{2.55+2-104}{2} = 4\)

⇒ Có 1 liên kết \(\pi\) (C=C) ⇒ Chất béo chưa no

Câu 4:  Đốt cháy a (gam) triglixerit cần 3,26 mol O₂ thu được 2,28 mol CO₂ và 39,6 gam H₂O?

Giải:

    X + 3NaOH → Muối + glixerol
a (gam)             b (gam)

Chất béo: C_xH_yO₆ (t mol)

Bảo toàn oxy: 6t + 3,26.2 = 2,28.2 + 2,2

\(\\ n_{H_{2}O} = \frac{39,6}{18} = 2,2\)

n_{chất béo} = t = 0,04 mol

  X + 3NaOH → Muối + C₃H₅(OH)₃

0,04 → 0,12        ?           0,04

m_X = 2,28.44 + 39,6 - 3,26.32

⇒ b = m_muối = 2,28.44 + 39,6.32 + 0,12.40 - 0,04.92 = 36,72 (gam) = b