Soạn bài Tổng kết phần ngữ pháp (Tiếp theo) - Ngữ văn 9

a. Thành phần chính và thành phần phụ

Câu 1. Kể tên các thành phần chính, thành phần phụ của câu; nêu dấu hiệu nhận biết từng thành phần.

• Thành phần chính là những thành phần bắt buộc phải có mặt để câu có cấu tạo hoàn chỉnh và diễn đạt ý trọn vẹn.
  • Chủ ngữ là thành phần chính của câu nêu lên sự vật, sự việc có hành động, đặc điểm có trạng thái được miêu tả ở vị ngữ.
  • Vị ngữ là thành phần chính của câu có khả năng kết hợp với các phó từ chỉ quan hệ thời gian.
• Thành phần phụ
  • Trạng ngữ đứng ở đầu câu, cuối câu hay giữa chủ ngữ, vị ngữ, nêu lên hoàn cảnh về không gian, thời gian, phương tiện, nguyên nhân, mục đích diễn ra sự việc trong câu.
  • Khởi ngữ thường đứng trước chủ ngữ, nêu lên đề tài của câu nói, có thể thêm quan hệ về từ về đối vào trước

Câu 2. Hãy phân tích thành phần của các câu sau đây:

a) Đôi càng tôi mẫm bóng.

(Tô Hoài, Dế Mèn phiêu lưu kí)

b) Sau một hồi trống thúc vang dội cả lòng tôi, mấy người học trò cũ đến sắp hàng dưới hiên rồi đi vào lớp.

(Thanh Tịnh, Tôi đi học)

c) Còn tấm gương bằng thủy tinh tráng bạc, nó vẫn là người bạn trung thực, chân thành, thẳng thắn, không hề nói dối, cũng không bao giờ biết nịnh hót hay độc ác...

(Băng Sơn, U tôi)

Gợi ý:

a) Đôi càng tôi // mẫm bóng.

        CN                    VN

b) Sau một hồi trống thúc vang dội cả lòng tôi,/ mấy người học trò cũ // đến sắp hàng dưới hiên rồi đi vào lớp.

                       TN                                                         CN                                      VN

c) Còn tấm gương bằng thủy tinh tráng bạc,/ nó // vẫn là người bạn trung thực, chân thành, thẳng thắn, không hề nói dối, cũng không bao giờ biết nịnh hót hay độc ác...

                          KN                                   CN                                                                      VN

b. Thành phần biệt lập

Câu 1. Kể tên và nêu dấu hiệu nhận biết các thành phần biệt lập của câu.

• Thành phần tình thái được dùng để thể hiện cách nhìn của người nói đối với sự việc đực nói đến trong câu.
• Thành phần cảm thán được dùng để bộc lộ tâm lý của người nói (vui, mừng, giận,...).
• Thành phần gọi - đáp được dùng để tạo lập hoặc duy trì quan hệ giao tiếp.
• Thành phần phụ chú được dùng để bổ xung một số chi tiết cho nội dung chính của câu.

Câu 2. Hãy cho biết mỗi từ ngữ in đậm trong các đoạn trích dưới đây là thành phần gì của câu.

a) Có lẽ tiếng Việt của chúng ta đẹp bởi vì tâm hồn của người Việt Nam ta rất đẹp, bởi vì đời sống, cuộc đấu tranh của nhân dân ta từ trước tới nay là cao quý, là vĩ đại, nghĩa là rất đẹp.

(Phạm Văn Đồng, Giữ gìn sự trong sáng của tiếng Việt)

b) Ngẫm ra thì tôi chỉ nói lấy sướng miệng tôi.

(Tô Hoài, Dế Mèn phiêu lưu kí)

c) Trên những chặng đường dài suốt 50, 60 ki-lô-mét, chúng ta chỉ gặp cây dừa: dừa xiêm thấp lè tè, nước ngọt, dừa nếp lơ lửng giữa trời, quả vàng xanh mơn mởn, dừa lửa lá đỏ, vỏ hồng.

(Theo Hoàng Văn Huyền, Những mẩu chuyện địa lí)

d) Có người khẽ nói:

- Bẩm, dễ có khi đê vỡ!

Ngài cau mặt, gắt rằng:

- Mặc kệ!

(Phạm Duy Tốn, Sống chết mặc bay)

e) Ơi chiếc xe vận tải

Ta cầm lái đi đây

Nặng biết bao ân ngãi

Qúy hơn bao vàng đầy!

(Tố Hữu, Bài ca lái xe đêm)

Gợi ý:

a) Có lẽ: Tình thái.

b) Ngẫm ra: Tình thái.

c) Dừa xiên thấp lè tè...vỏ hồng: Phụ chú.

d) Bẩm: Gọi - đáp.

Có khi: Tình thái.

e) Ơi: Gọi - đáp.

a. Câu đơn

Câu 1. Tìm chủ ngữ, vị ngữ trong các câu đơn sau đây:

a) Nhưng nghệ sĩ không những ghi lại cái đã có rồi mà còn muốn nói một điều gì mới mẻ.

(Nguyễn Đình Thi, Tiếng nói của văn nghệ)

b) Không, lời gửi của một Nguyễn Du, một Tôn-xtôi cho nhân loại phức tạp hơn, cũng phong phú và sâu sắc hơn.

(Nguyễn Đình Thi, Tiếng nói của văn nghệ)

c) Nghệ thuật là tiếng nói của tình cảm.

(L.Tôn-xtôi)

d) Tác phẩm vừa là kết tinh của tâm hồn người sáng tác, vừa là sợi dây truyền cho mọi người sự sống mà nghệ sĩ mang trong lòng.

(Nguyễn Đình Thi, Tiếng nói của văn nghệ)

e) [Lúc đi, đứa con gái đầu lòng của anh - và cũng là đứa con duy nhất của anh, chưa đầy một tuổi.] Anh thứ sáu và cũng tên Sáu.

(Nguyễn Quang Sáng, Chiếc lược ngà)

Gợi ý:

a) Nhưng nghệ sĩ // không những ghi lại cái đã có rồi mà còn muốn nói một điều gì mới mẻ.

                 CN                                          VN

b) Không, lời gửi của một Nguyễn Du, một Tôn-xtôi cho nhân loại // phức tạp hơn, cũng phong phú và sâu sắc hơn.

                                           CN                                                                                VN

c) Nghệ thuật // là tiếng nói của tình cảm.

          CN                     VN

d) Tác phẩm // vừa là kết tinh của tâm hồn người sáng tác, vừa là sợi dây truyền cho mọi người sự sống mà nghệ sĩ mang trong lòng.

        CN                                                                         VN

e) [Lúc đi, đứa con gái đầu lòng của anh - và cũng là đứa con duy nhất của anh, chưa đầy một tuổi.] Anh // thứ sáu và cũng tên Sáu.

                                                                                                                                                   CN                  VN

Câu 2. Trong những đoạn trích sau đây, câu nào là câu đặc biệt?

a) Chợt ông lão lặng hẳn đi, chân tay nhủn ra, tưởng chừng như không cất lên được... Có tiếng nói léo xéo ở gian trên. Tiếng mụ chủ... Mụ nói cái gì vậy? Mụ nói cái gì mà lào xào thế? Trống ngực ông lão đập thình thịch.

(Kim Lân, Làng)

b) Không hiểu sao nói đến đây, bác lái xe lại liếc cô gái. Cô bất giác đỏ mặt lên.

- Một anh thanh niên hai mươi bảy tuổi! Đây là đỉnh Yên Sơn, cao hai nghìn sáu trăm mét. Anh ta làm công tác khí tượng kiêm vật lí địa cầu.

(Nguyễn Thành Long, Lặng lẽ Sa Pa)

c) Tôi bỗng thẫn thờ, tiếc không nói nổi. Rõ ràng tôi không tiếc những viên đá. Mưa xong thì tạnh thôi. Mà tôi nhớ một cái gì đấy, hình như mẹ tôi, cái cửa sổ, hoặc những ngôi sao to trên bầu trời thành phố [...]. Những ngọn điện trên quảng trường lung linh như những ngôi sao trong câu chuyện cổ tích nói về những xứ sở thần tiên. Hoa trong công viên. Những quả bóng sút vô tội vạ của bọn trẻ con trong một góc phố. Tiếng rao của bà bán xôi sáng có cái mủng đội trên đầu...

Chao ôi, có thể là tất cả những cái đó. Những cái đó ở thiệt xa... Rồi bỗng chốc, sau một cơn mưa đá, chúng xoáy mạnh như sóng trong tâm trí tôi...

(Lê Minh Khuê, Những ngôi sao xa xôi)

Gợi ý:

a) Có tiếng nói léo xéo ở gian trên. Tiếng mụ chủ...

b) Một anh thanh niên hai mươi bảy tuổi!

c) Những ngọn điện trên quảng trường lung linh như những ngôi sao trong câu chuyện cổ tích nói về những xứ sở thần tiên.

b. Câu ghép

Câu 1. Hãy tìm câu ghép trong các đoạn trích sau đây:

a) Tác phẩm nghệ thuật nào cũng xây dựng bằng những vật liệu mượn ở thực tại. Nhưng nghệ sĩ không những ghi lại cái đã có rồi mà còn muốn nói một điều gì mới mẻ. Anh gửi vào tác phẩm một lá thư, một lời nhắn nhủ, anh muốn đem một phần của mình góp vào đời sống chung quanh.

(Nguyễn Đình Thi, Tiếng nói của văn nghệ)

b) Tôi rửa cho Nho bằng nước đun sôi trên bếp than. Bông băng trắng. Vết thương không sâu lắm, vào phần mềm. Nhưng vì bom nổ gần, Nho bị choáng. Tôi tiêm cho Nho. Nho lim dim mắt, dễ chịu.

(Lê Minh Khuê, Những ngôi sao xa xôi)

c) Ông lão vừa nói vừa chằm chằm nhìn vào cái bộ mặt lì xì của người bà con họ bên ngoại dãn ra vì kinh ngạc ấy mà ông lão hả hê cả lòng. Ông thấy cái lăng ấy một phần như có ông.

(Kim Lân, Làng)

d) Những nét hớn hở trên mặt người lái xe chợt duỗi ra rồi bẵng đi một lúc, bác không nói gì nữa. Còn nhà họa sĩ và cô gái cũng nín bặt, vì cảnh trước mặt bỗng hiện lên đẹp một cách kì lạ. Nắng bây giờ bắt đầu len tới, đốt cháy rừng cây.

(Nguyễn Thành Long, Lặng lẽ Sa Pa)

e) - Ô! Cô còn quên chiếc mùi soa đây này!

Anh thanh niên vừa vào, kêu lên. Để người con gái khỏi trở lại bàn, anh lấy chiếc khăn tay còn vo tròn cặp giữa cuốn sách tới trả cho cô gái.

(Nguyễn Thành Long, Lặng lẽ Sa Pa)

Gợi ý:

a) Anh gửi vào tác phẩm một lá thư, một lời nhắn nhủ, anh muốn đem một phần của mình góp vào đời sống chung quanh.

b) Nhưng vì bom nổ gần, Nho bị choáng.

c) Ông lão vừa nói vừa chằm chằm nhìn vào cái bộ mặt lì xì của người bà con họ ngoại dãn ra vì kinh ngạc ấy mà ông lão hả hê cả lòng

d) Còn nhà họa sĩ và cô gái cũng nín bặt, vì cảnh trước mặt bỗng hiện lên đẹp một cách kì lạ

e) Để người con gái khỏi trở lại bàn, anh lấy chiếc khăn tay còn vo tròn cặp giữa cuốn sách trả cho cô gái

Câu 2. Chỉ ra các kiểu quan hệ về nghĩa giữa các vế trong những câu ghép tìm được ở bài tập 1.

Gợi ý:

• Câu a: Quan hệ bổ sung
• Câu b: Quan hệ nguyên nhân - hệ quả
• Câu c: Quan hệ mục đích
• Câu d: Quan hệ hệ quả - nguyên nhân
• Câu e: Quan hệ mục đích - điều kiện

Câu 3. Quan hệ về nghĩa giữa các vế trong những câu ghép sau đây có quan hệ gì?

a) Anh mong được nghe một tiếng "ba" của con bé, nhưng con bé chẳng bao giờ chịu gọi.

(Nguyễn Quang Sáng, Chiếc lược ngà)

b) Ông xách cái làn trứng, cô ôm bó hoa to.

(Nguyễn Thành Long, Lặng lẽ Sa Pa)

c) Giá mà anh ấy còn, anh ấy sẽ làm thêm được bao nhiêu là việc nữa!

(Đỗ Chu, Mùa cá bột)

Gợi ý:

• Câu a: Quan hệ tương phản
• Câu b: Quan hệ bổ sung
• Câu c: Quan hệ điều kiện - giả thiết

Câu 4. Từ mỗi cặp câu đơn sau đây, hãy tạo ra những câu ghép chỉ các kiểu quan hệ nguyên nhân, điều kiện, tương phản, nhượng bộ (theo chỉ dẫn) bằng quan hệ từ thích hợp.

Gợi ý:

• Quan hệ nguyên nhân ⇔ điều kiện
  • Vì quả bom tung lên và nổ trên không, (nên) hầm của Nho bị sập.
  • Quả bom tung lên và nổ trên không. Hầm của Nho bị sập.
  • Nếu quả bom tung lên và nổ trên không thì hầm của Nho bị sập.
• Quan hệ tương phản ⇔ nhượng bộ
  • Quả bom nổ khá gần, nhưng hầm của Nho không bị sập.
  • Quả bom nổ khá gần. Hầm của Nho không bị sập.
  • Hầm của Nho không bị sập, tuy quả bom nổ khá gần.

Câu 2. Trong các đoạn trích sau đây, những câu nào là câu cầu khiến? Chúng được dùng để làm gì?

a) Đứa con gái lớn gồng đôi thúng không bước vào. Ông cất tiếng hỏi:

- Ở ngoài ấy làm gì mà lâu thế mày?

Không để đứa con gái kịp trả lời, ông lão nhỏm dậy vơ lấy cái nón:

- Ở nhà trông em nhá! Đừng có đi đâu đấy.

(Kim Lân, Làng)

b) Nghe mẹ nó bảo gọi ba vào ăn cơm thì nó bảo lại:

- Thì má cứ kêu đi.

Mẹ nó đâm nổi giận quơ đũa bếp dọa đánh, nó phải gọi nhưng lại nói trổng:

- Vô ăn cơm!

Anh Sáu vẫn ngồi im, giả vờ không nghe, chờ nó gọi "Ba vô ăn cơm". Con bé cứ đứng trong bếp nói vọng ra:

- Cơm chín rồi!

Anh cũng không quay lại. Con bé bực quá, quay lại mẹ và bảo:

- Con kêu mà người ta không nghe.

Anh quay lại nhìn con vừa khe khẽ lắc đầu vừa cười.

(Nguyễn Quang Sáng, Chiếc lược ngà)

Gợi ý:

a) Ở nhà trông em nhá!  → Câu cầu khiến dùng để ra lệnh.

• Đừng có đi đâu đấy. → Câu cầu khiến dùng để ra lệnh.

b) Thì má cứ kêu đi. → Câu cầu khiến dùng để yêu cầu.

• Vô ăn cơm! → Câu cầu khiến dùng để mời.

Câu 3. Câu nói của anh Sáu trong đoạn trích sau đây có hình thức của kiểu câu nào (trần thuật, nghi vấn, cầu khiến, hay cảm thán)? Anh Sáu dùng nó để hỏi hay để bộ lộ cảm xúc? Chỗ nào trong lời kể của tác giả xác nhận điều đó?

Trong bữa cơm đó, anh Sáu gặp một cái trứng cá to vàng để vào chén nó. Nó liền lấy đũa xoi vào chén, để đó rồi bất thần hất cái trứng ra, cơm văng tung tóe cả mâm. Giận quá và không kịp suy nghĩ, anh vung tay đánh vào mông nó và hét lên:

- Sao mày cứng đầu quá vậy, hả?

(Nguyễn Quang Sáng, Chiếc lược ngà)

Gợi ý:

• Sao mày cứng đầu quá vậy? → Câu nghi vấn dùng để bộc lộ cảm xúc. Vì trước câu nói tác giả đã miêu tả "Giận quá và không kịp suy nghĩ, anh vung tay đánh vào mông nó và hét lên".

Để hiểu bài hơn, các em tham khảo bài giảng Tổng kết phần ngữ pháp (Tiếp theo).

• Xác định kiểu câu và phân tích cấu tạo ngữ pháp của câu Quyển sách này...

  XĐ kiểu câu trong những câu sau và phân tích cấu tạo ngữ pháp theo sơ đồ

  a, quyển sách này bìa rất đẹp.

  b, mẹ về khiến cả nhà đều vui.

  c, vì lan chăm chỉ học tập nên bạn ấy đạt điểm cao

  d, mặc dù lan bị ốm nhưng vẫn cố gắng đi học

  d, Vâng ! ông Giáo dạy phải

  h, đói cho sạch , rách cho thơm

• Nhận xét và nêu hiệu quả về cách tạo câu trong Không những đi...

  Nhận xét về cách tạo câu và hiệu quả của cách tạo câu đó ở câu :" Không những đi ngược lại lý trí con người mà còn đi ngược lại cả lý trí tự nhiên nữa

• Câu Quang Trung là người có trí tuệ...có phải là câu ghép đẳng lập

  Mng cho e hỏi, câu này có phải câu ghép đẳng lập không ạ và nếu sai phải sửa thế nào ạ : Quang Trung là người có trí tuệ sáng suốt, nhạy bén và ông còn là người có tầm nhìn xa trông rộng

• Câu hoa trong công viên là câu gì

  mọi người cho mình hỏi là câu ''hoa trong công viên'' trong bài những ngôi sao xa xôi là câu đơn hay câu đặc biệt?vì sao?

  cảm ơn mọi người!

• Cấu tạo ngữ pháp của câu Mồm bỏm bẻm nhai trầu...

  Xét về cấu tạo ngữ pháp, câu:" Mồm bỏm bẻm nhai trầu, cặp mắt hung đỏ hấp háy." thuộc kiểu câu nào?