Bài học đường đời đầu tiên - Ngữ văn 6 Tập 1 Chân trời sáng tạo

a. Tác giả và tác phẩm:

* Tác giả:

- Tô Hoài (1920 - 2014), tên khai sinh là Nguyễn Sen.

- Tô Hoài sinh ra tại quê nội ở thị trấn Kim Bài, huyện Thanh Oai, tỉnh Hà Đông cũ. Tuy nhiên, ông lớn lên ở quê ngoại là làng Nghĩa Đô, huyện Từ Liêm, phủ Hoài Đức, tỉnh Hà Đông (nay thuộc phường Nghĩa Đô, quận Cầu Giấy, Hà Nội).

- Ông có vốn hiểu biết phong phú, sâu sắc về phong tục, tập quán của nhiều vùng khác nhau trên đất nước ta.

- Sáng tác của ông thiên về diễn tả những sự thật đời thường.

- Các tác phẩm của ông thuộc nhiều thể loại khác nhau như truyện ngắn, truyện dài, hồi ký, kịch bản phim, tiểu luận…

- Năm 1996, ông được tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật.

- Một số tác phẩm tiêu biểu: Dế Mèn phiêu lưu ký (truyện dài, 1941), O chuột (tập truyện ngắn, 1942), Cỏ dại (hồi ký, 1944), Truyện Tây Bắc (tập truyện, 1953)...

* Tác phẩm:

- Dế mèn phiêu lưu kí là tác phẩm nổi tiếng đầu tiên của Tô Hoài, được sáng tác lúc ông 21 tuổi

- Thể loại của tác phẩm là kí nhưng thực chất vẫn là một truyện "Tiểu thuyết đồng thoại" một sáng tác chủ yếu là tưởng tượng và nhân hoá

- Đây là tác phẩm văn học hiện đại lại nhiều lần nhất được chuyển thể thành phim hoạt hình, múa rối được khán giả, độc giả nước ngoài hết sức hâm mộ.

- Xuất xứ: Bài học đường đời đầu tiên trích trong chương I của truyện Dế Mèn phiêu lưu kí. Tên của đoạn trích do người biên soạn SGK đặt.

b. Tìm hiểu từ khó:

- Cà khịa: Cố ý gây sự để cãi nhau.

- Xốc nổi: Hăng hái nhưng thiếu chín chắn.

- Gọng vó: Là loài côn trùng nhỏ, sống ở mặt ao, hồ.

- Tự đắc: Tỏ ra thích thú về một thành công nào đó của mình.

- Ăn xổi ở thì: Cách sống tạm bợ trước mắt cho qua ngày.

c. Tóm tắt truyện Bài học đường đời đầu tiên:

Dế Mèn là một chú dế cường tráng bởi biết ăn uống điều độ. Tuy nhiên, cậu chàng lại có tính kiêu căng, luôn nghĩ mình “có thể sắp đứng đầu thiên hạ”. Dế Mèn luôn coi thường những người xung quanh, đặc biệt là Dế Choắt - người bạn hàng xóm gầy gò và yếu ớt. Một lần, Dế Mèn bày trò trêu chị Cốc khiến cho Dế Choắt phải chịu oan. Choắt bị chị Cốc mổ đến kiệt sức. Trước khi chết, Choắt khuyên Dế Mèn bỏ thói kiêu căng của mình. Dế Mèn vô cùng ân hận và nhận ra bài học đường đời đầu tiên của mình.

d. Đại ý:

Dế Mèn rút ra bài học đường đời đầu tiên cho mình sau cái chết của Dế Choắt: Chớ nên kiêu căng, tự phụ.

e. Bố cục:

- Phần 1: Từ đầu đến "có thể sắp đứng đầu thiên hạ" -> Dế Mèn giới thiệu về bản thân.

- Phần 2: Tiếp theo đến "Tôi về, không chút bận tâm" -> Câu chuyện về người bạn hàng xóm là Dế Choắt.

- Phần 3: Còn lại -> Bài học đường đời đầu tiên của Dế Mèn.

a. Dế Mèn giới thiệu về bản thân:

* Ngoại hình:

- Càng: mẫm bóng.

- Vuốt: cứng, nhọn hoắt, đạp phành phạch.

- Cánh: áo dài chấm đuôi.

- Đầu: to, nổi từng tảng.

- Răng: đen nhánh, nhai ngoàm ngoạp.

- Râu: dài, uốn cong.

=> Chàng Dế thanh niên cường tráng, rất khoẻ, tự tin, yêu đời và rất đẹp trai.

* Hành động:

- Đi đứng oai vệ, làm điệu, nhún chân, rung đùi.

- Quát mấy chị cào cào, đá ghẹo anh gọng vó.

- Đạp phanh phách, vũ phành phạch, nhai ngoàm ngoạm, trịnh Trọng vút râu...

- Tưởng mình sắp đứng đầu thiên hạ.

=> Quá kiêu căng, hợm hĩnh, không tự biết mình.

- Trình tự miêu tả: từng bộ phận của cơ thể, gắn liền miêu tả hình dáng với hành động khiến hình ảnh Dế Mèn hiện lên mỗi lúc một rõ nét.

* Nhận xét chung:

- Nét đẹp trong hình dáng của Dế Mèn là khoẻ mạnh, cường tráng, đầy sức sống, thanh niên; về tính nết: yêu đời, tự tin.

- Nét chưa đẹp: Kiêu căng, tự phụ, hợm hĩnh, thích ra oai...

- Nghệ thuật: Nhân hoá, sử dụng từ ngữ.

b. Câu chuyện về người bạn hàng xóm là Dế Choắt:

Dế Mèn khinh thường Dế Choắt, gây sự với chị Cốc gây ra cái chết của Dế Choắt:

* Hình ảnh Dế Choắt:

- Như gã nghiện thuốc phiện

- Cánh ngắn củn, râu một mẩu, mặt mũi ngẩn ngơ

- Hôi như cú mèo

- Có lớn mà không có khôn

* Dế Mèn đối với Dế Choắt:

- Gọi Dế Choắt là "chú mày" mặc dù chạc tuổi với Choắt;

- Dưới con mắt của Dế Mèn, Dế Choắt rất yếu ớt, xấu xí, lười nhác, đáng khinh

- Rất kiêu căng

- Muốn ra oai với Dế Choắt, muốn chứng tỏ mình sắp đứng đầu thiên hạ.

* Dế Mèn khi trêu chị Cốc:

- Qua câu hát ta thấy Dế Mèn xấc xược, ác ý, chỉ nói cho sướng miệng, không nghĩ đến hậu quả.

- Việc trêu chị Cốc không phải dũng cảm mà ngông cuồng vì nó gây ra hậu quả nghiêm trọng cho Dế Choắt.

- Diễn biến tâm trạng của Dế Mèn:

+ Sợ hãi khi nghe Cốc mổ Choắt: "Khiếp nằm im thin thít"

+ Bàng hoàng, ngớ ngẩn vì hậu quả không lường hết được.

+ Hốt hoảng lo sợ, bất ngờ vì cái chết và lời khuyên của Dế Choắt.

+ Ân hận xám hối chân thành -> nghĩ về bài học đường đời đầu tiên phải trả giá.

c. Bài học đường đời đầu tiên của Dế Mèn:

- Hối hận và xót thương:

+ Quỳ xuống, nâng dế Choắt lên mà than.

+ Đắp mộ cho Choắt, đứng lặng hồi lâu nghĩ về bài học đường đời đầu tiên.

+ Dế Mèn biết lỗi và Sửa lỗi -> Tình cảm của Dế Mèn chân thành.

- Bài học về thói kiêu căng: Kẻ kiêu căng có thể làm hại người khác khiến phải ân hận suốt đời.

=> Là bài học về tác hại của tính nghịch ranh, ích kỉ, vô tình giết chết Dế Choắt… tội lỗi của Dế Mèn thật đáng phê phán nhưng dù sao anh ta cũng nhận ra và hối hận chân thành.

- Ý nghĩa: Bài học về sự ngu xuẩn của tính kiêu ngạo đã dẫn đến tội ác.

- Câu văn vừa thuật lại sự việc, vừa gợi tả tâm trạng mang ý nghĩa suy ngẫm sâu sắc.

- Về nội dung:

+ Bài văn miêu tả Dế Mèn có vẻ đẹp cường tráng của tuổi trẻ nhưng tính nết còn kiêu căng, xốc nổi.

+ Do bày trò trêu chọc chị Cốc nên đã gây ra cái chết thảm thương cho Dế Choắt, Dế Mèn hối hận và rút ra bài học đường đời đầu tiên cho mình.

- Về nghệ thuật: 

+ Kể chuyện kết hợp miêu tả.

+ Xây dựng hình tượng nhân vật gần gũi trẻ thơ.

+ Sử dụng hiệu quả phép tu từ.

+ Lựa chọn lời văn giàu hình ảnh, cảm xúc.

+ Miêu tả loài vật sinh động. Ngôn ngữ miêu tả chính xác.

+ Trí tưởng tượng độc đáo khiến thế giới loài vật hiện lên dễ hiểu như thế giới loài người.

+ Dùng ngôi thứ nhất để kể Dế Mèn (hiện lên) tự kể về mình gây cảm giác hồn nhiên, chân thực cho người đọc.

a. Hướng dẫn giải:

- Đọc lại văn bản Bài học đường đời đầu tiên và nắm được những sự việc xoay quanh nhân vật Dế Mèn.

- Đóng vai Dế Mèn xưng "tôi".

b. Lời giải chi tiết:

Tên của tôi là Dế Mèn. Bởi ăn uống điều độ và chừng mực, nên tôi thân thế tôi cường tráng lắm.

Đôi càng của tôi mẫm bóng, những cái vuốt cứng và nhọn hoắt; đôi cánh thành cái áo dài chấm kín đuôi. Cái đầu của tôi to ra còn hai cái răng đen nhánh như hai lưỡi liềm máy. Cặp râu dài hùng dũng. Tính tôi lại thích khịa với tất cả bà con trong xóm. Tôi quát mấy chị Cào Cào ngụ ngoài đầu bờ. Thỉnh thoảng, tôi ngứa chân đá một cái, ghẹo anh Gọng Vó lấm láp vừa ngơ ngác dưới đầm lên. Mọi người thường không nói gì, phần nhiều vì họ nể. Nhưng tôi tự cho mình là giỏi. Tôi có ngờ đâu chính tính kiêu ngạo, hung hăng của mình lại gây ra một tai họa.

Hôm đó, một buổi sáng mùa xuân, mưa bụi bay lất phất. Dế con, dế cháu hội họp đông đủ ở nhà tôi. Trong niềm xúc động, tôi bùi ngùi nhớ về anh bạn Dế Choắt đáng thương, vì tôi mà nhận một kết cục bi thảm. Các con biết không, trước đây ta có một người bạn hàng xóm Dế Choắt. Nhà anh ở ngay kế bên nhà ta. Không được may mắn khoẻ mạnh, Choắt yếu ớt, ốm đau thường xuyên. Nhìn anh ta đã thấy ngay cái vẻ yếu đuối, sợ sệt. Người gầy gò và dài lêu nghêu như một gã nghiện thuốc phiện… còn mặt mũi thì lúc nào cũng ngẩn ngẩn ngơ ngơ. Tính nết thì ăn xổi ở thì, cũng do hay ốm đau mà Choắt không làm được gì cả. Cái nhà anh ta ở mới tuềnh toàng làm sao, đào rất nông mà không có các ngách thông nhau để chạy khi hiểm nghèo. Thật không có đầu óc nhìn xa trông rộng. Choắt ăn ở như thế làm ta tức tối lắm mà sinh ra coi thường. Tôi khoẻ mạnh, nhanh nhẹn, lại thêm tính nông nổi của tuổi trẻ nên Choắt sợ lắm. Có hôm sang chơi, nhìn nhà cửa luộm thuộm, bề bộn, tôi lên giọng mắng mỏ, dạy cho Choắt một bài học: Ôi thôi, chú mày ơi! Chú mày có lớn mà chẳng có khôn. Tôi chỉ nói sao cho sướng miệng, chứ không suy nghĩ quá nhiều về điều đó. Trước những lời mắng mỏ đó, chàng Dế chỉ im lặng ngoan ngoãn. Càng như thế tôi càng cho mình ghê gớm lắm. Ngay cả khi Dế Choắt dè dặt nhờ vả tôi đào giúp một cái ngách thông sang bên nhà mình, phòng khi tắt lửa tối đèn có thể chạy sang. Nhưng chẳng cần suy nghĩ tôi lập tức từ chối và không quên kèm theo một điệu bộ khinh khỉnh. Tôi ra về mà trong lòng không một chút bận tâm, bỏ mặc anh Choắt đáng thương...

Một hôm, sau cơn mưa, các loại chim tụ hội về vũng nước kiếm mồi. Chị Cốc đậu gần hang. Tôi tỏ vẻ rủ Choắt đùa chị Cốc chơi, Choắt sợ hãi từ chối. Mèn kiêu ngạo, hát đùa Cốc, khiên Cốc tức giận tìm kiếm kẻ vừa trêu chọc mình. Thấy chị ta đến gần, tôi nhanh chân chui tót vào hang nấp kín, rồi vắt chân lên giường nằm nhe. Bỗng tôi thấy tiếng của chị Cốc:

- Mày nói gì?

- Lạy chị, em nói gì đâu?

- Chối hả? Chối này! Chối này.

Sau đó là liên tiếp những tiếng kêu của Choắt. Tôi nằm im thin thít cũng không dám động đậy gì. Chỉ đến khi Cốc bay đi, tôi mới bò lên, thấy Choắt thoi thóp. Thấy thế tôi hốt hoảng quỳ xuống, nâng đầu Choắt lên mà than rằng:

- Tôi không ngờ mọi chuyện lại ra thế này. Tôi hối hận lắm! Tất cả là lỗi của tôi, phải làm sao bây giờ.

Tôi hối hận lắm. Tôi đem xác Dế Choắt đến chôn ở một vùng cỏ bùm tum. Tôi đắp thành nấm mộ to. Tôi đứng lặng giờ lâu, nghĩ về bài học đường đời đầu tiên. Tôi tự nhủ từ nay sẽ chừa thói kiêu căng, ngạo mạn của mình.

(Sưu tầm)

- Học xong bài này, các em cần nắm:

+ Hiểu được nội dung, ý nghĩa Bài học đường đời đầu tiên.

+ Thấy được nét đặc sắc của ngòi bút Tô Hoài trong cả hai phương thức miêu tả và kể chuyện.

+ Bồi dưỡng tình yêu thiên nhiên, yêu thế giới loài vật.

Bài học Bài học đường đời đầu tiên nhằm giúp các em nhận thức được rằng không nên kiêu căng, tự phụ, nếu không sẽ dẫn đến những hậu quả khó lường. Để hiểu hơn về bài học này, các em có thể tham khảo thêm bài soạn chi tiết hoặc tóm tắt dưới đây:

• Soạn bài Bài học đường đời đầu tiên
• Soạn bài Bài học đường đời đầu tiên tóm tắt

Các em học sinh thân mến khi gặp những vấn đề khó khăn trong việc tìm hiểu bài học này, các em có thể để lại câu hỏi trong phần Hỏi đáp, cộng đồng Ngữ văn HỌC247 sẽ sớm trả lời cho các em. 

Nhằm giúp các em cảm nhận được một cách thấm thía bài học đường đời đầu tiên mà Tô Hoài gửi gắm trong truyện Bài học đường đời đầu tiên, các em có thể tham khảo một số bài văn mẫu về văn bản Bài học đường đời đầu tiên dưới đây: