Soạn bài Tỏ lòng của Phạm Ngũ Lão - Ngữ văn 10

• Hào khí Đông A với vẻ đẹp con người và vẻ đẹp thời đại.
• Vẻ đẹp con người thời Trần:
  • Tầm vóc, tư thế, hành động lớn lao, kì vĩ
  • Chí lớn lập công danh trong sự nghiệp cứu dân, cứu nước
• Vẻ đẹp thời đại:
  • Khí thế hào hùng mang tinh thần quyết chiến, quyết thắng

• Thủ pháp gợi, thiên về ấn tượng bao quát, đạt tới độ súc tích cao
• Bút pháp nghệ thuật hoành tráng có tính sử thi với hình tượng thơ lớn lao, kì vĩ.

Câu 1: Chỉ ra điểm khác nhau giữa câu thơ đầu trong nguyên tác chữ Hán (qua phần dịch nghĩa) với câu thơ dịch. Có gì đáng lưu ý về không gian, thời gian trong đó con người xuất hiện? Con người ở đây mang tư thế, vóc dáng như thế nào?

• Điểm khác nhau giữa câu thơ đầu trong nguyên tác chữ Hán (qua phần dịch nghĩa) với câu thơ dịch: hai từ "múa giáo" chư­a thể hiện đư­ợc hết ý nghĩa của hai từ "hoành sóc"."Hoành sóc" là cầm ngang ngọn giáo mà trấn giữ non sông. Từ ý nghĩa lẫn âm hư­ởng, từ "hoành sóc" đều tạo ra cảm giác kì vĩ và lớn lao hơn.
• Về không gian, thời gian trong đó con người xuất hiện: trong câu thơ đầu này, con ngư­ời xuất hiện trong bối cảnh không gian và thời gian đều rộng lớn. Không gian mở theo chiều rộng của núi sông và mở lên theo chiều cao của sao Ngư­u thăm thẳm. Thời gian không phải đo bằng ngày bằng tháng mà đo bằng năm, không phải mới một năm mà đã mấy năm rồi (cáp kỉ thu).
• Con người ở đây mang tư thế, vóc dáng: cầm cây tr­ường giáo (cũng đo bằng chiều ngang của non sông), hơn thế, con người lại đư­ợc đặt trong một không gian, thời gian kì vĩ như trên → Con ng­ười hiên ngang ấy mang tầm vóc của con ng­ười vũ trụ, non sông.

Câu 2: Anh (chị) cảm nhận như thế nào về sức mạnh quân đội nhà Trần qua câu thơ "Ba quân khí mạnh nuốt trôi trâu"?

• Câu thơ “Tam quân tì hổ khí thôn ngưu” có hai cách hiểu:
• Thứ nhất, ta có thể hiểu là“ba quân khí mạnh nuốt trôi trâu”. Nhưng cũng có thể giải thích theo cách khác, với cách hiểu là: Ba quân hùng mạnh khí thế át sao Ngưu. → Có thể nói quân đội nhà Trần mạnh cả về trí và lực, không những nó có được đầy đủ binh hùng tướng mạnh mà còn có những tướng quân trí dũng song toàn. Vì thế thật không quá khoa trương khi nói: cái khí thế ấy đúng là đủ sức làm đổi thay trời đất.

Câu 3: "Nợ" công danh mà tác giả nói tới trong bài thơ có thể hiểu theo nghĩa nào dưới đây:

• Thể hiện chí làm trai theo tinh thần Nho giáo: lập công (để lại sự nghiệp), lập danh (để lại tiếng thơm).
• Chưa hoàn thành nghĩa vụ đối với dân, với nước.
• Cả hai nghĩa trên
  • Tỏ lòng là bài thơ nói chí. Đó là cái chí của những bậc nam nhi trong thiên hạ. Chính vì thế, món "nợ công danh" mà nhà thơ nói đến ở đây vừa là khát vọng lập công, lập danh (mong để lại tiếng thơm, sự nghiệp cho đời) vừa có ý "ch­ưa hoàn thành nghĩa vụ đối với dân, với nước". Theo quan niệm lí tưởng của trang nam nhi thời phong kiến thì công danh đư­ợc coi là một món nợ đời phải trả. Trả xong nợ công danh mới hoàn thành nghĩa vụ với đời, với dân, với nư­ớc. Ở phần cuối của bài thơ, tác giả vẫn"thẹn" vì mình ch­ưa đ­ược như­ Vũ Hầu Gia Cát Lư­ợng, nghĩa là vẫn muốn lập công lập danh để giúp nư­ớc giúp đời.

Câu 4: Phân tích ý nghĩa của nỗi"thẹn" trong câu thơ cuối

Ý nghĩa của nỗi "thẹn"  trong câu thơ cuối:

• Chữ "thẹn" đã thể hiện vẻ đẹp nhân cách của ngư­ời anh hùng. Phạm Ngũ Lão"thẹn" vì chư­a có đ­ược tài năng m­ưu l­ược như­ Vũ Hầu Gia Cát Lư­ợng (Khổng Minh - đời Hán) để giúp dân cứu nư­ớc, thẹn vì trí và lực của mình thì có hạn mà nhiệm vụ khôi phục giang sơn, đất nư­ớc còn quá bộn bề.

→ Nỗi thẹn của Phạm Ngũ Lão cũng là những day dứt của Nguyễn Trãi hay của Nguyễn Khuyến sau này. Đó là những nỗi thẹn có giá trị nhân cách - nỗi thẹn của những con ngư­ời có trách nhiệm với đất n­ước, non sông.

Câu 5: Qua những lời thơ tỏ lòng, anh (chị) thấy hình ảnh trang nam nhi thời Trần mang vẻ đẹp như thế nào? Điều đó có ý nghĩa gì đối với tuổi trẻ hôm nay và ngày mai?

• Qua những lời thơ tỏ lòng, hình ảnh trang nam nhi thời Trần mang vẻ đẹp hình tượng của người vệ quốc hiên ngang, lẫm liệt với lí tưởng và nhân cách lớn lao, sức mạnh hào hùng. Họ được đặt ngang tầm vóc của vũ trũ, họ là những con người sống hết kích thước cuộc sống, luôn hết mình vì dân, vì nước.
• Điều đó có ý nghĩa đối với tuổi trẻ hôm nay và ngày mai: 
  • Mỗi cá nhân đều ý thức tạo nên sức mạnh tập thể, hết mình cống hiến. Chính vì vậy đã tạo nên sức mạnh của thời đại, tạo nên một nhà Trần“bách chiến bách thắng”  và hào khí Đông A mà sử sách mãi lưu danh. Thế hệ trẻ hôm nay học được ở bài thơ cách sống và cách cống hiến của người đời xưa. Con người đời xưa sống hết kích thước cuộc sống cho dân cho nước. Nam nhi thời xưa luôn canh cánh trong lòng ước mơ cống hiến để đem lại cuộc sống an vui, thái bình cho nhân dân. Lí tưởng sống cao đẹp của họ là điều mà thế hệ trẻ hôm nay nên vươn tới.