Soạn bài Cảnh ngày hè của Nguyễn Trãi - Ngữ văn 10

• Bài thơ tả cảnh ngày hè cho thấy tâm hồn Nguyễn Trãi chan chứa tình yêu thiên nhiên, yêu đời, yêu nhân dân, đất nước. Câu thơ lục ngôn cuối bài ngắn gọn, thể hiện sự dồn nén cảm xúc của cả bài thơ.

• Hình ảnh thơ
• Ngôn ngữ thơ
• Nhịp điệu thơ

• Trong bài thơ có nhiều động từ và tính từ diễn tả trạng thái của cảnh ngày hè tập trung trong sáu câu thơ đầu. Các từ diễn tả trạng thái của cảnh vật là:
  • Động từ: “đùn đùn” trong câu “Hòe lục đùn đùn tán rợp giương”
  • Động từ: “phun” trong câu “Thạch lựu hiên còn phun thức đỏ”
  • Động từ: “tiễn” trong câu “Hồng liên trì đã tiễn mùi hương”
  • Tính từ:  “lao xao” trong câu “Lao xao chợ cá làng ngư phủ”
  • Tính từ: “dắng dỏi” trong câu “Dắng dỏi cầm ve lầu tịch dương”
• Từ các câu thơ chứa nhiều từ miêu tả, gợi tả, trạng thái của cảnh ngày hè được diễn tả đầy sống động, căng tràn nhựa sống như chờ cơ hội được bung ra, tỏa hương sắc nồng nàn cho mùa hạ.

Câu 2: Cảnh ở đây có sự hài hoà giữa âm thanh và màu sắc, cảnh vật và con người. Anh (chị) hãy phân tích và làm sáng tỏ.

• Trong bài thơ có các từ chỉ màu sắc rất phong phú, đa dạng và sinh động. Đó là màu xanh của cây hoa hòe, màu đỏ của hoa thạch lựu, màu hồng nhàn nhạt của hoa sen khi mùi thơm của hương sen bắt đầu phai dần. Khung cảnh hoa cỏ tất cả đều hiện lên dưới ánh nắng chiều tà mang màu vàng sẫm trong hình ảnh “lầu tịch dương”.
• Trong bài thơ còn có các âm thanh vang dội không gian như: tiếng “lao xao” của “chợ cá làng ngư phủ”, tiếng kêu vang đầy vẻ “dắng dỏi” của ve sầu nghe như tiếng đàn, tiếng “cầm” hòa cùng cảnh vật nhìn từ trên lầu dưới ánh nắng chiều.
• Ngoài sự hòa quyện giữa hương sắc và âm thanh, trong bức tranh cảnh mùa hè mà bài thơ miêu tả còn có sự hài hòa giữa cảnh vật thiên nhiên và tâm tình của con người. Tuy hình ảnh con người không trực tiếp xuất hiện nhưng ta vẫn thấy dấu vết, hình bóng con người rất gần gũi hiện diện trong bóng dáng những cây hòe, cây lựu, hồ sen… Đây không phải là những loài thực vật hoang dã, tự sinh tự diệt lại tươi tốt một cách kì lạ mà dường như có sự tham gia chăm sóc của bàn tay con người. Đặc biệt, trong bài thơ còn có âm thanh “lao xao chợ cá làng ngư phủ” là âm thanh quen thuộc trong đời sống lao động và sinh hoạt của con người được vọng lại và lắng nghe từ phía xa.
• Các hình ảnh, màu sắc và âm thanh trong bài thơ không chỉ hài hòa giữa tâm tư tình cảm của con người yêu thiên nhiên với cảnh vật đầy màu sắc mà còn khắc họa rõ nét và sinh động tất cả những vẻ đẹp bình dị, gần gũi, thân thuộc của quê hương, đất nước, con người Việt Nam.

Câu 3: Nhà thơ đã cảm nhận cảnh vật bằng những giác quan nào? Qua sự cảm nhận ấy, anh (chị) thấy Nguyễn Trãi là người có tấm lòng như thế nào đối với thiên nhiên?

• Nhà thơ đã cảm nhận cảnh vật một cách tự nhiên bằng tất cả các giác quan của mình. Nhân vật trữ tình dường như đang trong cảnh nhàn rỗi nên ngồi hóng mát, ngắm nhìn cảnh vật thật kĩ lưỡng. Nhà thơ tập trung những giác quan từ thị giác, thính giác, khứu giác đến cả cảm giác để quan sát cảnh thiên nhiên một cách toàn vẹn nhất. Thiên nhiên ngày hè hiện lên với những đặc trưng cụ thể và chi tiết là nhờ những cảm nhận tinh tế, quan sát tinh tường của nhân vật trữ tình. Hiện lên trong tác phẩm là màu xanh của lá, màu đỏ của hoa và hương thơm của sen. Một đặc trưng không thể thiếu cũng được đưa vào bài thơ là tiếng ve kêu của mùa hè. Tiếng ve đặc biệt ở chỗ nó không dài miên man êm dịu mà râm ran, khi cao khi thấp như một bản nhạc kì thú của tự nhiên.
• Cảnh vật trong bài thơ hiện lên rất gần gũi với cuộc sống đời thường của người Việt. Nó gắn bó với con người, không xa lạ cũng không cao sang. Nó cũng như quả bầu quả bí, luống  rau muống, luống mùng tơi, cây chuối, cây mía… gắn liền với cuộc sống người Việt dù giàu hay nghèo, khổ cực hay sung sướng. Tất cả các hình ảnh vô cùng bình dị đó đã đi vào thơ ca của Nguyễn Trãi, lưu dấu ấn đặc biệt tạo thành kiểu chất liệu thi ca gần gũi và bình dị nhưng chân thực và sống động, toát lên vẻ thanh tao của một nho sĩ nhìn đời bằng đôi mắt si mê. Thi liệu ấy giản đơn nhưng đủ để diễn tả tâm hồn bình dị hòa với phong thái sang trọng, đẹp một cách tự nhiên, mang nặng tình yêu với đất nước. Hơn nữa, trong bài thơ, tác giả sử dụng nhiều động từ mạnh như: đùn đùn, phun, tiễn… khiến cho việc diễn tả cảnh ngày hè càng trở nên sinh động và qua đó cũng biểu hiện một phần tấm lòng yêu thiên nhiên, yêu cuộc sống của nhà thơ.
• Thiên nhiên càng hiện lên cụ thể và sắc nét bao nhiêu, càng đẹp bao nhiêu thì chứng tỏ tâm hồn nhà thơ càng hướng tới thiên nhiên và yêu cảnh vật quê hương bấy nhiêu. Một tâm hồn đẹp nhất định phải xuất phát từ thế giới quan lành mạnh. Chính vì vậy, nhân vật trữ tình chắc hẳn đã có tình yêu lớn lao với cảnh vật tự nhiên quanh mình mà bao trùm lên tình yêu đó là tình cảm chân thành xuất phát từ tấm lòng yêu nước, yêu đời của thi nhân. Ở đây, nhà thơ dùng từ “rỗi” có nghĩa là nhàn rỗi, rảnh rỗi. Tuy nhiên, đây chỉ là cách nói của nhà thơ bởi chẳng có lúc nào Nguyễn Trãi cảm thấy nhàn rỗi, ngay cả những lúc ông về sống ở Côn Sơn, trở thành nho sĩ ẩn dật nhưng ông đã bộc bạch điều này: “Nương thân dưới mái nhà tranh tưởng yêu lúc tuổi già. Nhưng cứ nghĩ tới đám dân xanh đầu lòng lại phải lo trước. Thì ra ngôn nhàn mà tâm bất nhàn.” Điều ấy, trong bài thơ này, Nguyễn Trãi cũng đã thể hiện ở hai câu thơ cuối bài.

Câu 4: Hai câu thơ cuối cho ta hiểu tấm lòng của Nguyễn Trãi đối với người dân như thế nào? Âm điệu câu thơ lục ngôn (sáu chữ) kết thúc bài thơ khác âm điệu những câu thất ngôn (bảy chữ) như thế nào? Sự thay đổi âm điệu như vậy có tác dụng gì trong việc thể hiện tình cảm của tác giả?

• Hai câu thơ cuối bài đã diễn tả khát vọng, nỗi niềm mong mỏi da diết của Nguyễn Trãi về một cuộc sống thanh bình, hạnh phúc cho nhân dân. Nhà thơ thể hiện tình cảm hướng tới dân chúng của mình qua việc mơ ước có được đàn Nam Phong của vua Thuấn. Mỗi khi cây đàn ấy gảy lên khúc nhạc thì giúp cho mưa thuận gió hòa, đem lại cuộc sống sung túc, no đủ cho nhân dân lao động.
• Lấy chuyện xưa để nói lên mong ước ở hiện tại, tấm lòng của Nguyễn Trãi đã được so sánh với những vị hiền tài, minh quân cũng mong cho dân cho nước có đời sống thanh bình, yên ổn mãi mãi vững bền như thế. Qua đó, ta có thể thấy tư tưởng và tình cảm của Nguyễn Trãi là rất sâu đậm, nặng tình nặng nghĩa đối với đất nước, nhân dân. Đó là tấm lòng yêu nước thương dân, tấm lòng lo lắng cho cuộc sống của những thân phận nhỏ bé ngoài xã hội.
• Đồng thời, qua câu thơ, ta cũng có thể hiểu điều mà tác giả muốn nói tới là: Nếu có đàn Ngu, cây đàn thần kì của vua Nghiêu, thì người ta sẽ gảy lên một khúc nhạc là khúc cầm ca ngợi cuộc sống thái bình thịnh trị, đời sống nhân dân giàu đủ khắp bốn phương. Đây cũng chính là lời khẳng định cho sự hưng thịnh của triều đại bấy giờ và cũng là lời nhắc nhở các bậc quân vương luôn phải quan tâm đến nhân dân mới xứng đáng với ngôi vị của mình.
• Chỉ với một câu thơ, một ý thơ, một hình ảnh thơ, thi nhân đã thể hiện được niềm vui, sự ngợi ca, nhưng đồng thời cũng là sự lo lắng, quan tâm, niềm ước mong chân thành cho đất nước thái bình, nhân dân no đủ và qua đó cũng đưa ra lời khuyên cho các vị vua phải noi gương vua Nghiêu, vua Thuấn. Trong một bản tấu của Nguyễn Trãi, ông đã từng viết: “rủ lòng thương yêu và chăm sóc muôn dân, khiến cho chỗ thôn cùng xóm vắng không có tiếng hờn giận oán thù”. Điều này xuất phát từ tư tưởng “lấy dân làm gốc” của các nho sĩ hiền triết, bắt nguồn từ lời dạy của Khổng Tử: “Dân vi bản, xã tắc vi quy, quân vi khinh "(Dân là gốc, xã tắc là quý, vua là nhẹ) truyền tới nhiều thế hệ sau, trong đó có Nguyễn Trãi: “Làm lật thuyền mới biết sức dân như nước”.
• Âm điệu của bài thơ có sự thay đổi: câu thơ kết chỉ có 6 chữ , khác với những bài thơ Đường luật thất ngôn thông thường kết thúc bằng câu thất ngôn. Câu thơ chỉ có 6 chữ nhưng lại có tác dụng cô đọng âm điệu, làm cho ý nghĩa của những câu 7 chữ dồn lại trong câu 6 chữ. Tác dụng của việc kết thúc bằng câu thơ lục ngôn là tất cả cảm xúc của thi nhân được dồn nén đến tận cùng mới bộc lộ hết khiến cho dư âm của nó mở ra nhiều suy tư trong lòng người đọc, người nghe.

Câu 5: Hãy tìm hiểu cảm xúc chủ đạo của bài thơ và vẻ đẹp của tâm hồn Nguyên Trãi thông qua bài thơ.

• Cảm xúc chủ đạo của bài thơ tả cảnh ngày hè là:
  • Tình yêu thiên nhiên, yêu cảnh vật cây cối muôn màu muôn vẻ.
  • Từ lòng yêu đời, tình yêu non sông đất nước và khát vọng về cuộc sống thái bình thịnh trị, ấm no hạnh phúc cho nhân dân. Trong đó, cảm hứng thứ hai là cảm hứng chủ đạo của bài thơ.
• Qua bài thơ, ta có thể thấy được vẻ đẹp tâm hồn của Nguyễn Trãi thể hiện rõ nét là một tâm hồn yêu thiên nhiên, yêu cuộc sống, yêu con người và luôn khát khao vươn tới cuộc sống thái bình cho nhân dân, khát vọng về cuộc sống hoà bình hạnh phúc cho nhân dân. Với một bài thơ sử dụng hình ảnh gần gũi, bình dị và câu thơ thất ngôn xen lục ngôn, Nguyễn Trãi đã mang đến bức tranh thiên nhiên tràn đầy sức sống, khoẻ khoắn và tươi đẹp. Đó cũng chính là vẻ đẹp của tinh thần lạc quan, hướng tới cuộc sống tốt đẹp trong tâm hồn nhà thơ. Đây là lí tưởng của Nguyễn Trãi, lý tưởng của một nhân cách cao quý, một tâm hồn lo lắng cho dân cho nước.

Câu 1: Cảm nhận của anh (chị) về vẻ đẹp của thiên nhiên và tâm hồn Nguyễn Trãi qua bài thơ

• Vẻ đẹp thiên nhiên: Thiên nhiên hài hòa, màu xanh của cây hòe làm nổi bật màu đỏ của hoa thạch lựu; thiên nhiên được miêu tả sinh động, đầy sức sống bằng các động từ mạnh như “phun”, “đùn đùn”, “giương”…
• Vẻ đẹp của tâm hồn Nguyễn Trãi: Nguyễn Trãi là người có tấm lòng giao hòa cùng thiên nhiên, có sự cảm nhận hết sức tinh tế đối với cảnh vật. Tâm hồn ông giản dị, thanh cao, dù trong hoàn cảnh nào cũng canh cánh nỗi lo cho dân, cho nước.