Truyện Kiều - Phần 1: Tác giả Nguyễn Du - Ngữ văn 10

• Nguyễn Du (1765- 1802), tên chữ là Tố Như, hiệu là Thanh Hiên.
• Gia đình và quê hương:
  • Gia đình:
    • Cha: Nguyễn Nghiễm (1708- 1775), tài hoa, từng giữ chức tể tướng.
    • Mẹ: Trần Thị Tần (1740-1778), người con gái Kinh Bắc.
    • Dòng họ Nguyễn Tiên Điền có hai truyền thống: Khoa bảng và Văn hóa, văn học. → Có điều kiện để học tập, trau dồi tài năng, tạo điều kiện thuận lợi cho năng khiếu văn học nẩy nở và phát triển.
    • Những biến cố trong gia đình:
      • 10 tuổi mất cha, 13 tuổi mất mẹ, phải sống nhờ người anh cùng cha, khác mẹ là Nguyễn Khản.
      • Nguyễn Khản làm quan tới chức Tham tụng nổi tiếng phong lưu một thời, thõn với chúa Trịnh Sâm và là người rất mê hát xướng → Cú điều kiện tiếp xúc, cảm nhận vẻ đẹp cũng như nỗi đau thân phận của những người làm nghề hát xướng
  • Quê hương:
    • Quê cha: Hà Tĩnh - vùng đất thuộc khúc ruột miền trung khổ nghèo, nơi có sông Lam, núi Hồng, sơn thủy hữu tình. Đây là nơi giàu truyền thống cách mạng và văn hóa
    • Quê mẹ: xứ Kinh Bắc hào hoa, cái nôi của dân ca quan họ ngọt ngào, say đắm lòng người mà Nguyễn Du ít nhiều được hưởng qua những lời ru của mẹ.
    • Nơi sinh ra và lớn lên: kinh thành Thăng Long nghìn năm văn hiến, lộng lẫy, hào hoa.
• Thời đại và xã hội:
  • Cuối thế kỉ XVIII - đầu thế kỉ XIX:
    • Xã hội phong kiến Việt Nam khủng hoảng trầm trọng đầy bóng tối, khổ đau: loạn lạc, khởi nghĩa nông dân, kiêu binh nổi loạn (tính chất bi kịch).
    • Diễn ra nhiều biến cố lớn: Nhà Thanh xâm lược; Tây Sơn thay đổi sơn hà diệt Lê, Trịnh, diệt Xiêm, đuổi Thanh, huy hoàng một thuở; Nhà Nguyễn lập lại chính quyền chuyên chế và thống nhất đất nước, thiết lập chế độ cai trị hà khắc (1802).

→ Nguyễn Du cú điều kiện trải nghiệm, suy ngẫm về cuộc đời và con người

• Cuộc đời Nguyễn Du:
  • Thời thơ ấu và niên thiếu: sống trong ko khí một gia đình phong kiến quý tộc bậc nhất ở kinh thành Thăng Long → có điều kiện thuận lợi để:
  • Dùi mài kinh sử, tích lũy vốn văn hóa, văn học, làm nền tảng cho sáng tác văn chương sau này.
  • Hiểu rõ bản chất của hàng quan lại đương thời cùng với cuộc sống phong lưu, xa hoa của giới quý tộc phong kiến → để lại dấu ấn đậm nét trong các sáng tác của Nguyễn Du.
  • Đỗ Tam trường năm 18 tuổi (1783). - Từ 1789 - trước khi ra làm quan cho nhà Nguyễn:
  • Trải qua thời kì hơn 10 năm gió bụi lưu lạc ở quê vợ (Quỳnh Côi, trấn Sơn Nam - nay thuộc tỉnh Thái Bình), ông rơi vào cuộc sống vô cùng khó khăn, thiếu thốn, cực khổ. → Đem lại cho ông những hiểu biết và niềm cảm thông sâu sắc với cuộc sống cực khổ của nhân dân lao động, giúp ông suy ngẫm về xã hội, về thân phận con người trong sự biến động dữ dội của lịch sử. ⇒ Thúc đẩy sự hình thành tài năng và bản lĩnh sáng tạo văn chương. Ông đã học được tiếng nói hàng ngày của người trồng dâu, trồng gai và nắm vững ngôn ngữ nghệ thuật dân gian, tạo tiền đề hình thành phong cách ngôn ngữ trong những sáng tác văn học bằng chữ Nôm, đặc biệt là ngôn ngữ của Truyện Kiều.
  • Từng có mưu đồ chống Tây Sơn nhưng thất bại, bị bắt rồi được tha → về quê cha (Hà Tĩnh) sống ẩn dật.
  • Năm 1802, bất đắc dĩ phải ra làm quan dưới triều Nguyễn. Con đường hoạn lộ của ông rất hanh thông. Làm quan lần lượt qua nhiều địa phương, từ Hưng Yên đến Thường Tín, Hà Tây, vào Quảng Bình, Huế,...ông có dịp hiểu rõ hơn cuộc sống của nhân dân trên một địa bàn rộng lớn. Làm Chánh sứ đi sang Trung Quốc, ông có dịp nâng cao tầm khái quát của những tư tưởng xã hội và thân phận con người trong các sáng tác văn học của mình.
  • Bị ốm, mất ở Huế ngày 18/9/1820.

⇒ Nguyễn Du là một con người tài hoa bất đắc chí lại phải nếm trải bao đắng cay, thăng trầm trong cuộc đời → có vốn sống và vốn tri thức phong phú. Ở ông có một trái tim nghệ sĩ bẩm sinh và thiên tài, “con mắt thấu sáu cõi và tấm lòng nghĩ suốt nghìn đời” cùng một trí tuệ uyên bác. Đó là những tố chất hun đúc nên một nghệ sĩ thiên tài. 

• Nguyễn Du là tác giả có nhiều thành tựu kiệt xuất về văn chương
• Về thể thơ chữ Hán: có 3 tập thơ, tổng cộng gồm 250 bài
  • Thanh Hiên tiền hậu tập
  • Nam trung tạp ngâm
  • Bắc hành tạp lục
• Về thơ chữ Nôm: 
  • Truyện Kiều
  • Văn tế thập loại chúng sinh
  • Văn tế sống hai cô gái Trường Lưu
  • Thác lời trai phường nón

• Nội dung:
  • Khuynh hướng hiện thực sâu sắc
    • Toàn bộ sáng tác của Nguyễn Du dù rất đa dạng vẫn có một đặc điểm bao trùm là khuynh hướng hiện thực. Nguyễn Du lúc nào cũng nghĩ về hiện thực cuộc sống với những vấn đề nhức nhối của nó
    • Về thơ chữ Hán của Nguyễn Du
      • Không chỉ là những trang nhật kí ghi lại trung thực số phận và tâm trạng nhà thơ trong cơn bão táp của lịch sử mà còn thể hiện những suy nghĩ sâu sắc của ông về thời đại
      • Phản ánh một cuộc đời đầy những buồn đau và chán nản, tủi nhục qua hình ảnh cá nhân hiện ra là một người ốm đau, đói rét, già yếu, nghèo khổ, tóc bạc, cô đơn....
      • Không nhắm mắt buông xuôi mà bày tỏ thái độ mỉa mai và lên án xã hội bất công, đen tối: vạch ra sự đối lập gay gắt giữa người giàu, kẻ nghèo.
      • Lên án sự tàn nhẫn, bạc ác của các thế lực đen tối mà ông gọi chung là định mệnh.
  • Tiếng nói nhân đạo sâu sắc
    • Quan tâm sâu sắc tới thân phận con người. Tình thương và lòng thông cảm của Nguyễn Du đã bao trùm hết mọi kiếp người
    • Truyện Kiều là khúc ca về tình yêu trong sáng, là giấc mơ tự do làm chủ cuộc đời, là tiếng khóc xe ruột cho thân phận và nhân phẩm con người bị chà đạp, đặc biệt là người phụ nữ.
    • Chủ nghĩa nhân đạo của Nguyễn Du lấy sự khẳng định cuộc sống, hạnh phúc trần gian làm nền tảng. Nguyễn Du đã vượt qua những ràng buộc của ý thức hệ phong kiến và tôn giáo để vươn tới khẳng định những giá trị tự thân của con người
• Nghệ thuật
  • Với học vấn uyên bác, ông thành công ở nhiều thể loại thư ca cổ Trung Quốc: ngũ ngôn cổ thi, ngũ ngôn luật, thất ngôn luật, ca, hành.
  • Sử dụng thơ lục bát, thơ song thất lục bát chữ Nôm đạt tới tuyệt đỉnh.
  • Kết hợp nhuần nhuyễn, sáng tạo ngôn ngữ bình dân và bác học
  • Về thơ Nôm: Nguyễn Du sử dụng tài tình hai thể thơ dân tộc đã có là lục bát và song thất lục bát mà ở thể nào cũng đạt tới trình độ mẫu mực cổ điển

Đề: Hãy nêu một số đặc điểm về cuộc đời của Nguyễn Du. Các đặc điểm ấy góp phần lí giải sự nghiệp sáng tác của ông như thế nào?

Gợi ý làm bài

• Các em có thể tham khảo những gợi ý dưới đây
  • Nêu một số đặc điểm về cuộc đời của Nguyễn Du để thấy được:
    • Nguyễn Du từng trải nghiệm nhiều môi trường sống khác nhau, từ môi trường quý tộc phong kiến đến cảnh nghèo khó, nhận các chức vụ khác nhau, từ chức quan nhỏ đến chức Chánh sứ.
    • Nguyễn Du đã tiếp nhận văn hóa của nhiều vùng quê khác nhau, cộng với vốn Hán học uyên bác.
  • Các đặc điểm về cuộc đời của Nguyễn Du góp phần lí giải sự nghiệp sáng tác của ông
    • Về gia thế: Nguyễn Du sinh ra trong gia đình phong kiến quý tộc, rồi lại từng phải lăn lộn trong cuộc sống phong trần, giữa thời đại loạn lạc nên hiểu biết nhiều mặt của thực tế xã hội phong kiến, từ cuộc sống của giai cấp thống trị đến thân phận người dân dưới đáy xã hội, điều này là tiền đề để ông khái quát về bản chất xã hội một cách sâu sắc, thấm thía.
    • Về văn hóa: Ông có điều kiện kiếp thu văn hóa dân tộc ở nhiều vùng miền (Quê cha, quê mẹ, quê vợ, Thăng Long) và học tập văn học Trung Quốc nên đã tổng hợp các thành tựu văn hóa ấy trong sáng tác.
    • Nguyễn Du sinh trưởng trong một thời đại loạn lạc, số phận con người, trước hết là của người phụ nữ tài sắc, bị chà đạp. Đó cũng là nguyên do thôi thúc ông sáng tác về "những điều trông thấy" khiến ông "đau đớn lòng".

Nguyễn Du là nhà thơ sống hết mình, tư tưởng, tình cảm, tài năng nghệ thuật của ông xuyên suốt các tác phẩm của ông, xuyên suốt cuộc đời ông và thể hiện rõ nhất qua áng văn chương tuyệt vời là "Truyện Kiều". Để tìm hiểu khái quát hơn về tác giả, các em có thể tham khảo bài soạn tại đây: Bài soạn Truyện Kiều - Phần 1: Tác giả Nguyễn Du.

Nguyễn Du là một thiên tài văn học với nhiều tác phẩm có giá trị gồm ba tập thơ bằng chữ Hán gồm Thanh Hiên Thi tập, Bắc Hành tạp lục, Nam Trung tạp ngôn và tác phẩm chữ Nôm xuất sắc nhất là Truyện Kiều. Để nắm vững nội dung bài học cũng như dễ dàng hoàn thành bài viết về tác gia Nguyễn Du, các em có thể tham khảo một số bài văn mẫu dưới đây: