Miêu tả và biểu cảm trong văn tự sự - Ngữ văn 10

Ôn lại những kiến thức đã học trong chương trình Ngữ văn THCS và trả lời câu hỏi:

Câu 1: Thế nào là miêu tả? Thế nào là biểu cảm?

• Miêu tả là dùng ngôn ngữ hoặc một phương tiện nghệ thuật khác làm cho người nghe, người đọc, người xem có thể thấy sự vật, hiện tượng, con người như đang hiện ra trước mắt.
• Biểu cảm là bộc lộ tình cảm chủ quan của bản thân trước sự vật, sự việc, hiện tượng, con người trong đời sống.

Câu 2: Miêu tả trong văn bản tự sự có hoàn toàn giống với miêu tả trong văn bản miêu tả hay không? Giữa biểu cảm trong văn bản tự sự với biểu cảm trong văn bản biểu cảm có những điểm giống nhau và khác nhau cụ thể nào?

• Miêu tả trong văn bản tự sự không hoàn toàn giống với miêu tả trong văn bản miêu tả:
  • Trong văn tự sự: chỉ dùng yếu tố miêu tả để chen vào làm cho câu chuyện sinh động.
  • Trong văn miêu tả: miêu tả là yếu tố chính của toàn bài.
• Giữa biểu cảm trong văn bản tự sự với biểu cảm trong văn bản biểu cảm có những điểm giống nhau và khác nhau:
  • Giống nhau: Đều bộc lộ tư tưởng, tình cảm của người viết
  • Khác nhau:
    • Trong văn tự sự: biểu cảm là yếu tố phụ, chỉ dùng chen vào để cho câu chuyện thêm sinh động, lôi cuốn
    • Trong văn biểu cảm: biểu cảm là yếu tố chính của toàn bài văn.

Câu 3: Cần căn cứ vào đâu để đánh giá hiệu quả của miêu tả và biểu cảm trong văn bản tự sự?

• Căn cứ vào sự truyền cảm mạnh mẽ qua cách bày tỏ tư tưởng của tác giả để đánh giá hiệu quả của miêu tả và biểu cảm trong văn bản tự sự.

Câu 4:  Giải thích vì sao đoạn trích dưới đây đã rất thành công trong việc sử dụng các yếu tố miêu tả và biểu cảm?

Gợi ý:

• Đoạn trích trên có phải là một trích đoạn tự sự không? Vì sao?
  • Đoạn trích trên là trích đoạn của văn bản tự sự.
  • Vì:
    • Có nhân vật: cô gái và chàng trai chăn cừu
    • Có sự việc: một đêm ngắm sao trời của cô tiểu thư và chàng trai chăn cừu.
  • Tìm những yếu tố miêu tả và biểu cảm trong đoạn trích.
    • Những yếu tố miêu tả trong đoạn trích:
      • "Lúc ấy suối reo rõ hơn, đầm ao nhen lên những đốm lửa nhỏ, /…/ và văng vẳng trong không gian những tiếng sột soạt, những tiếng rung khe khẽ, tưởng đâu cành cây đang vươn dài và cỏ non đang mọc"
      • "Một lần, từ phía mặt đầm lấp lánh dưới kia nổi lên một tiếng kêu dài, não ruột, ngân vang rền rền tới chỗ chúng tôi ngồi. Cũng vừa lúc một vì sao rực rỡ đổi ngôi, lướt trên đầu chúng tôi về cùng một hướng đó, dường như tiếng than vãn mà chúng tôi vừa nghe thấy kia đã mang theo một luồng ánh sáng"
      • "Nàng vẫn ngước mắt lên cao, tay đỡ lấy đầu, vai khoác tấm da cừu, nom nàng như chú mục đồng của nhà trời."
    • Những yếu tố biểu cảm trong đoạn trích:
      • "tôi cảm thấy như có một cái gì mát rượi và mịn màng tựa nhè nhẹ xuống vai tôi"
      • "Còn tôi, tôi nhìn nàng ngủ, đáy lòng hơi xao xuyến nhưng vẫn giữ được mình vì đêm sao sáng kia bao giờ cũng đem lại cho tôi những ý nghĩ cao đẹp."
      • "tôi tưởng đâu một trong những ngôi sao kia, ngôi sao thanh tú nhất, ngời sáng nhất lạc mất đường đi đã đậu xuống vai tôi mà thiêm thiếp ngủ"
• Các yếu tố miêu tả và biểu cảm đóng góp gì vào việc nâng cao hiệu quả tự sự của đoạn trích? Thử hình dung xem, nếu thiếu các yếu tố miêu tả và biểu cảm đó thì anh (chị) có thể cảm thấy như đang chứng kiến cảnh đêm sao thơ mộng, u huyền trên núi cao ở miền Pro-văng-xơ xa xôi, cùng những rung động nhẹ nhàng, say sưa mà thanh khiết trong tâm hồn chàng chăn cừu bên cô gái ngây thơ, xinh đẹp không?
  • Vai trò của yếu tố miêu tả và biểu cảm trong đoạn trích:
    • Yếu tố miêu tả mang lại không gian yên tĩnh của một đêm đầy sao
    • Yếu tố biểu cảm càm nổi rõ vẻ bâng khuâng xao xuyến của chàng trai trước cô chủ nhỏ
  • Yếu tố miêu tả và biểu cảm làm tăng thêm vẻ đẹp hồn nhiên của cảnh vật và lòng người.
• Nếu thiếu các yếu tố miêu tả và biểu cảm đó thì không thể cảm thấy như đang chứng kiến cảnh đêm sao thơ mộng, u huyền trên núi cao ở miền Pro-văng-xơ xa xôi, cùng những rung động nhẹ nhàng, say sưa mà thanh khiết trong tâm hồn chàng chăn cừu bên cô gái ngây thơ, xinh đẹp.

Câu 1:  Chọn và điền từ (quan sát, liên tưởng, tưởng tượng) thích hợp với mỗi chỗ trống:

a) /…/: từ sự việc, hiện tượng nào đó mà nghĩ đến sự việc, hiện tượng có liên quan.

• Điền từ: liên tưởng

b) /…/: xem xét để nhìn rõ, biết rõ sự vật hay hiện tượng

• Diền từ: quan sát

c) /…/: tạo ra trong tâm trí hình ảnh của cái không hề có ở trước mắt, hoặc còn chưa hề gặp.

• Điền từ: tưởng tượng

Câu 2: Miêu tả có nghĩa là vẽ lại – bằng ngôn ngữ hoặc một phương tiện nghệ thuật nào khác – một sự vật, sự việc, phong cảnh hoặc con người sao cho thật chân thực, cụ thể, sinh động. Nhưng từ đó, có thể cho rằng để làm tốt việc miêu tả trong văn tự sự, người làm văn cần và chỉ cần quan sát đối tượng một cách kĩ càng mà không cần liên tưởng, tưởng tượng không? Vì sao? Tìm trong đoạn trích đã dẫn ở mục I.4 những dẫn chứng để chứng minh cho quan điểm của anh (chị).

• Để làm tốt việc miêu tả trong văn tự sự, người làm văn không chỉ quan sát đối tượng một cách kĩ càng mà còn cần phải biết liên tưởng, tưởng tượng mới gây được những cảm xúc.
• Ví dụ: Trong đoạn trích ở tác phẩm Những vì sao, tác giả đã liên tưởng chú mục đồng nhà trời khi nhìn cô gái, tới đàn cừu lớn khi ngắm cuộc hành trình của ngàn sao

Câu 3: Để câu chuyện mình kể không gây cảm giác khô khan, người kể chuyện cần kết hợp bộc lộ cảm xúc, tình cảm của nhân vật (hoặc của bản thân) trong quá trình tự sự. Song, những cảm xúc, những rung động (để biểu cảm) được nảy sinh từ đâu:

a) Từ sự quan sát chăm chú, kĩ càng, tinh tế?

b) Từ sự vận dụng liên tưởng, tưởng tượng, hỗi ức?
c) Từ những sự vật, sự việc khách quan đã hoặc đang lay dộng trái tim người kể?
d) Từ (và chỉ từ) bên trong trái tim người kể?

• Theo anh (chị), trong các ý nêu ở trên, ý nào không chính xác? Vì sao? Tìm trong đoạn trích đã dẫn ở mục I.4 những dẫn chứng để chứng minh cho quan điểm của anh (chị)
  • Câu "d" không chính xác vì:
    • Trong quá trình tự sự, những cảm xúc rung động được nảy sinh từ sự quan sát tinh tế, sự vận động, liên tưởng, tưởng tượng và từ những sự việc khách quan làm lay động lòng người, trái tim bạn đọc chứ không phỉ từ bên trong trái tim người kể chuyện. 
  • Chứng minh: Trong đoạn trích ở phần 1, cảm xúc và cảm nghĩ của người chăn cừu được rút ra từ:
    • Các hình ảnh quan sát được từ sao trời và cô bé
    • Những liên tưởng của nhân vật tôi
    • Những sự vật, sự việc gây cảm xúc mạnh