Soạn bài Đêm nay Bác không ngủ của Minh Huệ - Ngữ văn 6

• Lựa chọn, sử dụng thể thơ năm chữ, kết hợp tự sự, miêu tả và biểu cảm.
• Lựa chọn, sử dụng lừi thơ giản dị, có nhiều hình ảnh thể hiện tình cảm tự nhiên, chân thành.
• Sử dụng từ láy tạo giá trị gợi hình và biểu cảm, khắc họa hình ảnh cao đẹp về Bác Hồ kính yêu.

• Đêm nay Bác không ngủ thể hiện tấm lòng yêu thương bao la của Bác Hồ với bộ đội và nhân dân
• Tình cảm kính yêu, cảm phục của bộ đội, của nhân dân ta đối với Bác.

Câu 1. Bài thơ “Đêm nay Bác không ngủ” kể về câu chuyện gì? Em hãy kể tóm tắt lại câu chuyện đó.

• Bài thơ Đêm nay Bác không ngủ kể lại câu chuyện một đêm không ngủ của Bác Hồ trên đường Người đi chiến dịch trong thời kì kháng chiến chống thực dân Pháp và cảm nghĩ của người chiến sĩ về Bác.
• Tóm tắt: Trong một đêm khuya, để chuẩn bị cho chiến dịch ngày mai, Bác Hồ ở cùng lán với bộ đội trong rừng. Bên bếp lửa, Bác không ngủ vì thương đoàn dân công giờ này còn phải chịu rét mướt khổ sở ngoài rừng sâu mưa đêm rả rích. Bác không ngủ nên Bác đi lại săn sóc giấc ngủ cho những người bộ độ để sáng hôm sau hành quân đi vào các trận đánh với quân thù.

Câu 2. Hình tượng Bác Hồ trong bài thơ được miêu tả qua con mắt và cảm nghĩ của ai? Tác dụng trong việc thể hiện tâm hồn của Bác và tấm lòng của anh bộ đội?

• Hình tượng Bác Hồ trong bài thơ được miêu tả qua con mắt và cảm nghĩ của anh đội viên.
• Tác dụng (hiệu quả nghệ thuật)
  • Đối với việc thể hiện tâm hồn cao đẹp của Bác: Anh đội viên là tham gia chiến dịch cùng Bác, là người trực tiếp chứng kiến cảnh Bác không ngủ, chính vì vậy tạo cho lời kề tính chân thực, khách quan, giàu sức thuyết phục.
  • Đối với việc thể hiện tấm lòng của anh bộ đội đối với lãnh tụ: Đó là sự sâu sắc, chân thành, tự nhân vật trực tiếp biểu lộ tấm lòng, tình cảm của mình.

Câu 3. Bài thơ kể lại hai lần anh đội viên thức dậy nhìn thấy Bác không ngủ, hãy so sánh tâm trạng và cảm nghĩ của anh đội viên đối với Bác qua hai lần đó?

So sánh	Lần thứ nhất	Lần thứ hai
Hình ảnh Bác	Trời khuya mà Bác vẫn ngồi, Bác không ngủ Người cha mái tóc bạc, đốt lửa cho anh nằm Bác đi dém chăn, từng người từng người một Bóng Bác cao lồng lộng, ấm hơn ngọn lửa hồng	Bác vẫn ngồi đinh ninh, chòm râu im phăng phắc
	→ Hành động dịu dàng mà rất lặng lẽ ⇒ Bác giống như một ông Tiên trong truyện cổ tích.	→ Dáng ngồi chất chứa cả một khối tâm tư nặng trĩu.
Tâm trạng và cảm nghĩ của anh đội viên	Không còn bồn chồn nữa mà hốt hoảng giật mình - cái lo lắng đã được đẩy đến cao trào. Bác thương đoàn dân công, đêm nay ngủ ngoài rừng. Rải lá cây làm chiếu. Manh áo phủ làm chăn	Sự vội vàng cuống quýt, năn nỉ thiết tha: Bác ơi! mời Bác ngủ Mời Bác ngủ, Bác ơi!
	→ Một tình thương cao cả, mênh mông, sâu thẳm.	→ Vì lo cho sức khoẻ của Bác, Bác không ngủ lấy sức đâu mà đi đánh giặc. ⇒ Đây là giây phút bừng sáng tâm tư người chiến sĩ, anh nhận ra được lí do cao cả của việc Bác không ngủ => Cảm nhận được hạnh phúc sống bên Bác, và làm theo gương Bác: Anh đã thức luôn cùng Bác.

Câu 4. Vì sao trong bài thơ không kể lần thứ hai, qua cảm nghĩ của anh đội viên, hình ảnh Bác, đã được khắc hoạ sâu đậm như thế nào?

• Bài thơ không nhắc đến lần thứ hai vì:
  • Nếu nhắc đủ cả ba lần bài thơ sẽ quá dài, thiếu cô đọng.
  • Nhắc hai lần để làm nổi bật sự khác biệt và sự tiến triển của sự việc.
• Hình ảnh của Bác qua bài thơ:
  • Đó là người có tình yêu thương vô cùng sâu sắc rộng lớn.
  • Bác vừa rất vĩ đại nhưng cũng rất gần gũi như một người cha trong gia đình .
  • Những cử chỉ hành động rất giản dị ấm áp, làm rung động lòng người.

Câu 5. Hãy cho biết vì sao trong đoạn kết nhà thơ lại viết: "Đêm nay Bác không ngủ"

• Tình thương của Bác đối với mọi người là sự kì diệu.
• Cái tên Hồ Chí Minh như là một định nghĩa về những phẩm chất tốt đẹp của con người.
• Sự thường tình nhưng là một sự vĩ đại đến vô cùng.

Câu 6. Bài thơ được làm theo thể thơ gì? Thể thơ ấy có phù hợp với cách kể chuyện của bài thơ không?

• Bài thơ được làm theo thể ngũ ngôn:
  • Mỗi dòng thơ có năm tiếng; mỗi khổ có bốn dòng thơ.
  • Cách gieo vần giữa các dòng trong một khổ thơ: chữ cuối câu thứ hai và chữ cuối câu thứ ba vần liền với nhau.
  • Chữ cuối của dòng cuối mỗi khổ vần với chữ cuối của dòng đầu của khổ tiếp theo.
• Thể thơ ấy rất phù hợp với cách kể chuyện của bài thơ: tự sự - trữ tình.
  • Bài thơ mang âm hưởng của ví dặm Nghệ - Tĩnh

→ Tạo cho bài thơ sự da diết trong việc thế hiện cảm xúc.

Câu 7. Tìm những từ láy trong bài thơ và cho biết giá trị biểu cảm của một số từ láy mà em cho là đặc sắc.

• Những từ láy trong bài thơ: "Trầm ngâm", "lâm thâm", "xơ xác", "nhẹ nhàng", "lồng lộng", "thổn thức", "thầm thì", "bồn chồn", "bề bộn", "hốt hoảng", "phăng phắc", "vội vàng", "mênh mông", "nằng nặc", "mau mau".

  • Từ láy có tác dụng miêu tả tạo hình: "Trầm ngâm", "xơ xác", "đinh ninh", "lồng lộng", …

  • Từ láy làm tăng giá trị biểu cảm: "Mơ màng", "thầm thì", "bồn chồn", "hốt hoảng", "nằng nặc", …

• Giá trị biểu cảm của một số từ láy:
  • "Xơ xác": Gợi lên hình ảnh căn lều thấp bé, mái đã cũ kĩ, bị gió mưa bào mòn xác xơ, tiêu điều.
  • "Lồng lộng": Gợi lên hình ảnh con người to lớn về tầm vóc và nhân cách cao cả.
  • "Phăng phắc": Diễn tả trạng thái bất động, tập trung cao độ của Bác về điều suy nghĩ lo lắng ở trong lòng.

Các em có thể tham khảo thêm bài giảng Đêm nay Bác không ngủ để củng cố hơn nội dung bài học.

Câu 1. Tập đọc diễn cảm bài thơ.

• Muốn đọc diễn cảm bài thơ, em cần lưu ý những điều sau đây:
  • Thể hiện được tính chất tự sự và trữ tình của bài thơ.
  • Thể hiện đúng cách ngắt nhịp 3/2 hoặc 2/3
    • Anh đội viên / thức dậy (3/2)
    • Thấy trời khuya / lắm rồi (3/2)
    • Mà sao Bác / vẫn ngồi (3/2)
    • Đêm nay / Bác không ngủ (2/3)
  • Giọng của anh đội viên: Bồi hồi xúc động.
  • Giọng của Bác ôn tồn, từ tốn.

Câu 2. Dựa theo bài thơ em hãy viết một bài văn ngắn bằng lời của người chiến sĩ.

Gợi ý làm bài

• Đây là một bài kể chuyện sáng tạo, ngoài việc cần phải duy trì ngôi kể (người kể đóng vai người chiến sĩ), còn cần phải nghĩ ra những sự việc, chi tiết cho bài kể ấy. Có thể nêu những chi tiết như:
  • Lí do nhân vật tôi (người chiến sĩ) được tham gia chiến dịch cùng với Bác.
  • Đêm ấy anh đã được nói chuyện với Bác khi: vừa mới thức giấc, vừa mới đi tuần tra về,…
  • Bác đã nói với anh về điều gì? (hoặc anh đã được chứng kiến Bác quan tâm đến những chiến sĩ khác ra sao?).
  • Cảm nhận của anh về con người của Bác.

Bài văn mẫu

Tôi là một người lính đã về hưu, trong suốt 40 năm ở quân ngũ có biết bao nhiêu kĩ niệm khó quên. Nhưng kỉ niệm sâu đậm nhất làm tôi nhớ mãi đó là lần tham gia chiến dịch Biên giới, tôi được vinh dự tham gia chiến dịch cùng Bác, vị lãnh tụ vô cùng kính yêu.

Đó là một ngày đông giá lạnh, sau một chặng đường hành quân vất vả, toàn đại đội cùng Bác dừng lại ở một ngôi làng hẻo lánh ở bìa rừng. Sau khi đã xong phần sinh hoạt buổi tối thường kì, mọi người lên giường ngủ thiếp ngay vì mệt và vì mưa lạnh. Tôi ngủ được một giấc dài bỗng giật mình tỉnh dậy, bởi vì đang lạnh bỗng dưng thấy ấm đến lạ. Ngay cạnh tôi là một bếp lửa đang cháy bập bùng chả trách mà tôi thấy ấm, nhưng lạ hơn tôi thấy Bác vẫn chưa ngủ, ngồi bên bếp lửa trầm tư nghĩ ngợi. Ánh lửa soi mái tóc bạc của người cha làm lòng tôi nôn nao, thương Bác

đến vô cùng. Chưa hết ngạc nhiên tôi thấy Bác đứng dậy đi hết giường này, đến giường khác dém chăn cho từng người, từng người một rất nhẹ và khẽ, sợ mọi người thức giấc y như người mẹ chăm sóc cho những đứa con thân yêu của mình. Lúc đó tôi cảm thấy Bác thiêng liêng cao cả biết nhường nào, bóng Bác cao lồng lộng giữa đất trời, ấm hơn cả ngọn lửa hồng đang rực cháy.

Tôi đến bên Bác thì thầm:

Bác ơi! Khuya thế này rồi sao Bác lại chưa ngủ? Bác có lạnh lắm không ạ?

Bác cười khẽ bảo tôi:

- Chú ngủ đi, lấy sức ngày mai mà đánh giặc. Đừng bận tâm về Bác.

Vâng lời Bác, tôi đi ngủ, song lòng dạ vẫn không yên. Chiến dịch hãy còn rất dài, con đường hành quân đầy vất vả gian nan, Bác cứ thức thế này làm sao bảo đảm được sức khoẻ, lấy sức đâu mà vượt qua được thác ghềnh, dốc đá cheo leo.

Lần thứ hai tôi choàng tỉnh dậy Bác vẫn cứ còn thức, tôi đang định dậy để mời Bác ngủ nhưng chưa kịp thì đã nghe Bác nói:

Chú lại thức giấc đấy à! Cố gắng chợp mắt đi, đừng ngồi dậy lạnh lắm mà lại khó ngủ.

Tôi lại nằm thiếp đi lúc nào không biết, nhưng trong lòng vẫn cứ lo lắng không yên. Đến lần thứ ba thức dậy, tôi thật sự hốt hoảng Bác vẫn cứ yên như vậy trong một tư thế, chòm râu bạc cũng lặng im phăng phắc. Tôi vội vàng vùng dậy đến bên Bác khẩn thiết:

Bác ơi! Cháu mời Bác đi ngủ thôi! Trời sắp sáng rồi.

Bác xua tay ra hiệu cho tôi im lặng và nói khẽ:

Chú đi ngủ đi! Đừng bận tâm vì Bác.

Nhưng làm sao tôi có thể ngủ được, khi Bác lại thức trắng đêm thế này. Tôi nằng nặc mời Bác đi ngủ cho bằng được, và gặng hỏi lí do vì sao Bác không ngủ.

Đến lúc ấy, tôi mới được biết lí do không ngủ của Bác là vì: “Bác lo cho đoàn dân công chở lương thực ra tiền tuyến, đêm nay đang ngủ ở ngoài rừng không có chăn chiếu, mà trời thì lại mưa lạnh làm sao khỏi bị ướt, khỏi bị lạnh được”. Chúng ta ở trong nhà có chăn ấm, có lửa sưởi. Ớ ngoài trời dân công biết sưởi gì đây?

Nghe Bác nói tôi thấm thía, xúc động vô cùng trước tấm lòng nhân hậu và tình yêu thương bao la của Bác dành cho mọi người. Tôi xin phép Bác cho tôi được thức cùng Bác đến hết đêm. Bác gật đầu đồng ý.

Nhìn Bác, nhìn ánh lửa, tôi thấy lòng mình ấm đến lạ. Tôi thấy Bác cao cả và vĩ đại biết chừng nào. Không biết đêm nay là đêm thứ bao nhiêu bao nhiêu trong cuộc đời Bác thức ngủ vì dân tộc.

Trong đời tôi cũng đã có nhiều đêm. Không ngủ, nhưng đêm được thức cùng Bác đã khắc vào tâm khảm của tôi.