Bài học đường đời đầu tiên - Ngữ văn 6 Tập 2 Cánh diều

a. Tác giả và tác phẩm:

* Tác giả:

- Tô Hoài (1920 - 2014), tên khai sinh là Nguyễn Sen.

- Tô Hoài sinh ra tại quê nội ở thị trấn Kim Bài, huyện Thanh Oai, tỉnh Hà Đông cũ. Tuy nhiên, ông lớn lên ở quê ngoại là làng Nghĩa Đô, huyện Từ Liêm, phủ Hoài Đức, tỉnh Hà Đông (nay thuộc phường Nghĩa Đô, quận Cầu Giấy, Hà Nội).

- Ông có vốn hiểu biết phong phú, sâu sắc về phong tục, tập quán của nhiều vùng khác nhau trên đất nước ta.

- Sáng tác của ông thiên về diễn tả những sự thật đời thường.

- Các tác phẩm của ông thuộc nhiều thể loại khác nhau như truyện ngắn, truyện dài, hồi ký, kịch bản phim, tiểu luận…

- Năm 1996, ông được tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật.

- Một số tác phẩm tiêu biểu: Dế Mèn phiêu lưu ký (truyện dài, 1941), O chuột (tập truyện ngắn, 1942), Cỏ dại (hồi ký, 1944), Truyện Tây Bắc (tập truyện, 1953)...

* Tác phẩm:

- Dế mèn phiêu lưu kí là tác phẩm nổi tiếng đầu tiên của Tô Hoài, được sáng tác lúc ông 21 tuổi

- Thể loại của tác phẩm là kí nhưng thực chất vẫn là một truyện "Tiểu thuyết đồng thoại" một sáng tác chủ yếu là tưởng tượng và nhân hoá.

- Đây là tác phẩm văn học hiện đại lại nhiều lần nhất được chuyển thể thành phim hoạt hình, múa rối được khán giả, độc giả nước ngoài hết sức hâm mộ.

- Xuất xứ: Bài học đường đời đầu tiên trích trong chương I của truyện Dế Mèn phiêu lưu kí. Tên của đoạn trích do người biên soạn SGK đặt.

b. Tìm hiểu từ khó:

- Cà khịa: Cố ý gây sự để cãi nhau.

- Xốc nổi: Hăng hái nhưng thiếu chín chắn.

- Gọng vó: Là loài côn trùng nhỏ, sống ở mặt ao, hồ.

- Tự đắc: Tỏ ra thích thú về một thành công nào đó của mình.

- Ăn xổi ở thì: Cách sống tạm bợ trước mắt cho qua ngày.

c. Tóm tắt truyện Bài học đường đời đầu tiên:

Bài học đường đời đầu tiên kể về Dế Mèn một chàng dế em út trong gia đình và được gia đình cho tự lập từ nhỏ. Nhờ vào ăn uống đầy đủ, điều độ mà Dế Mèn trở thành một thanh niên to cao, cường tráng. Dế Mèn thường hay dậy thật sớm để đào hàng đầy đủ ngóc ngách, đường tắt, cửa sau phòng khi có kẻ đến bắt nạt thì còn có đường thoát thân. Dế Mèn con tham gia vào hầu hết các hoạt động của hàng xóm, tụ tập và ca hát. Nhờ có thân hình cao to, cường tráng mà Dế Mèn bắt đầu có thái độ kiêu căng, coi thường hàng xóm. Dế Mèn cho rằng ai cũng sợ mình nên càng ngày tỏ ra kiêu ngạo. Chính cái tính kiêu ngạo đó mà Dế Mèn phải thấm thía một bài học đầu đời. Dế Mèn có một chú dế hàng xóm đó là Dế Choắt, vì sinh ra đã ốm yếu nên luôn bị Dế Mèn ức hiếp và bắt nạt. Một hôm Dế Mèn trêu chọc chị Cốc rồi nhanh chân chạy vào hang sâu để trốn, tai họa bỗng ập đến với Dế Choắt khi chị nhầm tưởng Dế Choắt là người trêu chọc mình, những chiếc mỏ nhọn giáng xuống thân hình yếu ớt của Dế Choắt khiến chú chịu không nổi và đã tắt thở. Chỉ vì lời trêu đùa của mình đã khiến Dế Choắt chết oan, Dế Mèn rất hối hận và tỏ ra hối lỗi. Đây cũng là bài học đường đời đầu tiên đầy thấm thía của Dế Mèn.

d. Nội dung chính:

Bài học đường đời đầu tiên kể về Dế Mèn - một chú dế cường tráng nhưng tính tình kiêu ngạo. Cậu ta khinh thường Dế Choắt - người bạn hàng xóm của mình. Cuối cùng, Dế Mèn đã có được một bài học đắt giá cho mình.

e. Bố cục:

- Phần 1: Từ đầu đến "có thể sắp đứng đầu thiên hạ" -> Dế Mèn giới thiệu về bản thân.

- Phần 2: Tiếp theo đến "Tôi về, không chút bận tâm" -> Câu chuyện về người bạn hàng xóm là Dế Choắt.

- Phần 3: Còn lại -> Bài học đường đời đầu tiên của Dế Mèn.

a. Dế Mèn giới thiệu về bản thân:

* Ngoại hình:

- Càng: mẫm bóng.

- Vuốt: cứng, nhọn hoắt, đạp phành phạch.

- Cánh: áo dài chấm đuôi.

- Đầu: to, nổi từng tảng.

- Răng: đen nhánh, nhai ngoàm ngoạp.

- Râu: dài, uốn cong.

=> Chàng Dế thanh niên cường tráng, rất khoẻ, tự tin, yêu đời và rất đẹp trai.

* Hành động:

- Đi đứng oai vệ, làm điệu, nhún chân, rung đùi.

- Quát mấy chị cào cào, đá ghẹo anh gọng vó.

- Đạp phanh phách, vũ phành phạch, nhai ngoàm ngoạm, trịnh Trọng vút râu...

- Tưởng mình sắp đứng đầu thiên hạ.

=> Quá kiêu căng, hợm hĩnh, không tự biết mình.

- Trình tự miêu tả: từng bộ phận của cơ thể, gắn liền miêu tả hình dáng với hành động khiến hình ảnh Dế Mèn hiện lên mỗi lúc một rõ nét.

* Nhận xét chung:

- Nét đẹp trong hình dáng của Dế Mèn là khoẻ mạnh, cường tráng, đầy sức sống, thanh niên; về tính nết: yêu đời, tự tin.

- Nét chưa đẹp: Kiêu căng, tự phụ, hợm hĩnh, thích ra oai...

- Nghệ thuật: Nhân hoá, sử dụng từ ngữ.

b. Câu chuyện về người bạn hàng xóm là Dế Choắt:

Dế Mèn khinh thường Dế Choắt, gây sự với chị Cốc gây ra cái chết của Dế Choắt:

* Hình ảnh Dế Choắt:

- Như gã nghiện thuốc phiện

- Cánh ngắn củn, râu một mẩu, mặt mũi ngẩn ngơ

- Hôi như cú mèo

- Có lớn mà không có khôn

* Dế Mèn đối với Dế Choắt:

- Gọi Dế Choắt là "chú mày" mặc dù chạc tuổi với Choắt;

- Dưới con mắt của Dế Mèn, Dế Choắt rất yếu ớt, xấu xí, lười nhác, đáng khinh

- Rất kiêu căng

- Muốn ra oai với Dế Choắt, muốn chứng tỏ mình sắp đứng đầu thiên hạ.

* Dế Mèn khi trêu chị Cốc:

- Qua câu hát ta thấy Dế Mèn xấc xược, ác ý, chỉ nói cho sướng miệng, không nghĩ đến hậu quả.

- Việc trêu chị Cốc không phải dũng cảm mà ngông cuồng vì nó gây ra hậu quả nghiêm trọng cho Dế Choắt.

- Diễn biến tâm trạng của Dế Mèn:

+ Sợ hãi khi nghe Cốc mổ Choắt: "Khiếp nằm im thin thít"

+ Bàng hoàng, ngớ ngẩn vì hậu quả không lường hết được.

+ Hốt hoảng lo sợ, bất ngờ vì cái chết và lời khuyên của Dế Choắt.

+ Ân hận xám hối chân thành -> nghĩ về bài học đường đời đầu tiên phải trả giá.

c. Bài học đường đời đầu tiên của Dế Mèn:

- Hối hận và xót thương:

+ Quỳ xuống, nâng dế Choắt lên mà than.

+ Đắp mộ cho Choắt, đứng lặng hồi lâu nghĩ về bài học đường đời đầu tiên.

+ Dế Mèn biết lỗi và Sửa lỗi -> Tình cảm của Dế Mèn chân thành.

- Bài học về thói kiêu căng: Kẻ kiêu căng có thể làm hại người khác khiến phải ân hận suốt đời.

=> Là bài học về tác hại của tính nghịch ranh, ích kỉ, vô tình giết chết Dế Choắt… tội lỗi của Dế Mèn thật đáng phê phán nhưng dù sao anh ta cũng nhận ra và hối hận chân thành.

- Ý nghĩa: Bài học về sự ngu xuẩn của tính kiêu ngạo đã dẫn đến tội ác.

- Câu văn vừa thuật lại sự việc, vừa gợi tả tâm trạng mang ý nghĩa suy ngẫm sâu sắc.

- Về nội dung:

+ Bài văn miêu tả Dế Mèn có vẻ đẹp cường tráng của tuổi trẻ nhưng tính nết còn kiêu căng, xốc nổi.

+ Do bày trò trêu chọc chị Cốc nên đã gây ra cái chết thảm thương cho Dế Choắt, Dế Mèn hối hận và rút ra bài học đường đời đầu tiên cho mình.

- Về nghệ thuật: 

+ Kể chuyện kết hợp miêu tả.

+ Xây dựng hình tượng nhân vật gần gũi trẻ thơ.

+ Sử dụng hiệu quả phép tu từ.

+ Lựa chọn lời văn giàu hình ảnh, cảm xúc.

+ Miêu tả loài vật sinh động. Ngôn ngữ miêu tả chính xác.

+ Trí tưởng tượng độc đáo khiến thế giới loài vật hiện lên dễ hiểu như thế giới loài người.

+ Dùng ngôi thứ nhất để kể Dế Mèn (hiện lên) tự kể về mình gây cảm giác hồn nhiên, chân thực cho người đọc.

Bài tập: Em hãy viết một bài văn ngắn nêu cảm nhận của em về văn bản Bài học đường đời đầu tiên.

a. Hướng dẫn giải:

- Bài văn cần có bố cục 3 phần đầy đủ: Mở bài, thân bài và kết bài.

- Cảm nhận của em có thể là: Cảm động, thán phục,...

b. Lời giải chi tiết:

Một trong tác phẩm vô cùng hấp dẫn dành cho thiếu nhi là “Dế Mèn phiêu lưu kí” của nhà văn Tô Hoài. Truyện kể về những cuộc phiêu lưu của Dế Mèn qua thế giới những loài vật nhỏ bé. Chương mở đầu của truyện - “Bài học đường đời đầu tiên” đã khắc họa vẻ đẹp ngoại hình, tính cách của Dế Mèn cũng như bài học đầu tiên của chàng dế.

Mở đầu đoạn trích, Tô Hoài đã miêu tả vẻ đẹp ngoại hình của Dế Mèn với một đôi càng “mẫm bóng” cùng “những cái móng vuốt ở chân, ở khoeo cứ cứng dần và nhọn hoắt”. Cả người của chú “rung rinh một màu nâu bóng mỡ soi gương được và rất ưa nhìn”. Không chỉ vậy, nó còn có một cái đầu “to ra và nổi từng tảng, rất bướng”. Còn hai cái răng thì đen nhánh và “lúc nào cũng nhai ngoàm ngoạp như hai lưỡi liềm máy làm việc” cùng với sợi râu “dài và uốn cong một vẻ rất đỗi hùng dũng”.

Tô Hoài đã khéo léo sử dụng các biện pháp tu từ kết để khắc họa Dế Mèn hiện lên như một chàng trai trẻ đầy sức sống, vừa tự tin vừa tự hào về bản thân mình. Hành động của Dế Mèn được Tô Hoài miêu tả để khắc họa được tính cách của dế. Với những cái móng vuốt nhọn hoắt của mình, khi muốn thử sự lợi hại của chúng, chú lại “co cẳng lên đạp phanh phách vào các ngọn cỏ”. Thậm chí, Dế Mèn còn tự nói về mình: “Cứ chốc chốc tôi lại trịnh trọng và khoan thai đưa cả hai chân lên vuốt râu”, “thỉnh thoảng, tôi ngứa chân đá một cái”. Các tính từ như “mẫm bóng”, “nhọn hoắt”, “hủn hoẳn”, “dài bóng mỡ”, “ngoàm ngoạp” dùng để miêu tả hình dáng, hành động của Dế Mèn.

Dế Mèn cố tình trêu chị Cốc, khiến chị nổi giận. Lúc này, sự hung hăng đã biến thành sự sợ hãi rồi hèn nhát. Dế Mèn nhanh chóng chui vào hang để Dế Choắt một mình đối mặt với chị Cốc. Chú Dế Choắt tội nghiệp phải chịu nỗi oan ức, bị chị Cốc mổ cho đến kiệt sức. Nhưng Dế Mèn vẫn không ra cứu bạn, nhận lỗi về mình và chịu trách nhiệm về lỗi lầm. Cuối cùng Dế Choắt kiệt sức mà chết. Trước khi chết, Dế Choắt đã đưa ra những lời khuyên chân thành cho Dế Mèn: “Ở đời mà có thói hung hăng bậy bạ, có óc mà không biết suy nghĩ sớm muộn rồi cũng mang họa vào thân”. Cái chết của người bạn hàng xóm cùng lời khuyên chân thành của Choắt đã khiến Dế Mèn tỉnh ngộ, nhận ra sai lầm của mình. Chôn cất Choắt xong xuôi, Dế Mèn “đứng lặng giờ lâu, nghĩ về bài học đường đời đầu tiên của mình”. Bài học đã phải trả giá bằng mạng sống của bạn mình.

Dế Mèn ân hận về cách đối xử của mình với Dế Choắt. Nó hối hận khi đã gián tiếp gây ra cái chết của Dế Choắt. Nó tự trách mình rằng nó là một kẻ có sức mạnh nhưng lại chỉ biết trốn tránh một cách nhát gan. Chôn cất Dế Choắt xong, cảm giác của nó thật hụt hẫng và bất lực bởi Dế Choắt đã chết rồi, đâu thể cứu vãn được nữa. Dế Mèn đứng lặng bởi nó muốn suy nghĩ một cách nghiêm túc về cách sống của mình trong suốt thời gian qua. Cái chết của Dế Choắt chính là bài học đường đời đầu tiên vô cùng đắt giá của nó. Bài học rằng không nên kiêu căng, hống hách, cần phải suy nghĩ trước khi làm, tránh gây ra những tai họa cho người khác cũng như chính bản thân mình.

Đoạn trích “Bài học đường đời đầu tiên” đã thể hiện được thành công tài năng của Tô Hoài. Đồng thời, đoạn trích đã thể hiện được bài học mà nhà văn đã gửi gắm.

(Sưu tầm)

- Học xong bài này, các em cần nắm:

+ Hiểu được nội dung, ý nghĩa Bài học đường đời đầu tiên.

+ Thấy được nét đặc sắc của ngòi bút Tô Hoài trong cả hai phương thức miêu tả và kể chuyện.

+ Bồi dưỡng tình yêu thiên nhiên, yêu thế giới loài vật.

Bài học đường đời đầu tiên là câu chuyện kể về nhân vật Dế Mèn cùng bài học đắt giá trong cuộc đời. Để hiểu hơn về bài học này, các em có thể tham khảo thêm bài soạn chi tiết hoặc tóm tắt dưới đây:

• Soạn bài học đường đời đầu tiên
• Soạn bài Bài học đường đời đầu tiên tóm tắt

Các em học sinh thân mến khi gặp những vấn đề khó khăn trong việc tìm hiểu bài học này, các em có thể để lại câu hỏi trong phần Hỏi đáp, cộng đồng Ngữ văn HỌC247 sẽ sớm trả lời cho các em. 

Truyện Bài học đường đời đầu tiên cho thấy được tài năng về nghệ thuật khắc họa nhân vật của nhà văn Tô Hoài. Để cảm nhận một cách đầy đủ về tác phẩm này, các em có thể tham khảo một số bài văn mẫu về văn bản Bài học đường đời đầu tiên dưới đây: