Cảm nhận về tiếng khóc của Phán mọc sừng trong Hạnh phúc của một tang gia

Vũ Trọng Phụng (1912-1939) là một cây bút trào phúng và châm biếm bậc nhất của nền văn học Việt Nam hiện đại giai đoạn trước cách mạng, chính vì phong cách viết văn đặc sắc ấy mà nhiều người thường ví ông là Ban-dắc của Việt Nam. Với thời gian cầm bút ngắn ngủi chỉ tầm 10 năm thế nhưng những tác phẩm của ông bao gồm cả tiểu thuyết và phóng sự đều để lại cho nền văn học dân tộc những giá trị hiện thực sâu sắc, là những trang nhật ký đặc sắc về một giai đoạn mà xã hội có nhiều biến đổi sâu sắc, nhân cách và đạo đức con người xuống cấp trầm trọng. Vũ Trọng Phụng đứng giữa thành thị, nhìn vào cuộc sống nơi phồn hoa đô hội bằng một đôi mắt thực tế, bằng ngòi bút sâu cay ông đã vẽ nên một bức tranh xã hội, mà nội dung chính là cuộc sống của tầng lớp thượng lưu. Ông đã xé tan cái vỏ ngoài bóng bẩy, sang trọng, phơi bày cái bộ mặt thối tha, đồi bại, tha hóa về đạo đức, nơi mà với con người ta tình thân, tình người không đáng giá bằng một cọng rơm cọng rác, chỉ có tiền tài địa vị và những thú vui tầm thường, ích kỷ lên ngôi. Một trong những tác phẩm nổi tiếng nhất của Vũ Trọng Phụng là Số đỏ, trong đó đoạn trích Hạnh phúc của một tang gia có lẽ là phân đoạn châm biếm sâu sắc và hiện thực nhất về nhân cách cũng như những trò lố lăng của xã hội thượng lưu lúc bấy giờ. Tiếng khóc "Hứt...hứt...hứt" của ông Phán mọc sừng gần cuối đoạn trích cũng để lại cho độc giả nhiều suy nghĩ.

Nhan đề Hạnh phúc của một tang gia là do người soạn sách đặt, nhưng tin chắc rằng nếu để Vũ Trọng Phụng làm điều đó ông cũng sẽ có lựa chọn tương tự, bởi nhan đề ấy quá đúng và quá phù hợp cho đoạn trích này. Từ cổ chí kim có lẽ người ta chưa từng, chưa bao giờ chứng kiến một đám tang mà cả họ lại vui mừng đến thế, mỗi người đều ấp ủ riêng cho mình một niềm "hạnh phúc", mà chỉ cần ông cụ cố ra đi là chúng đều trở thành hiện thực. Thật tội nghiệp và xót xa cho ông cụ đáng thương, khi có một đám con cháu bất hiếu, cũng thật đau xót cho một cái xã hội mà sự ra của một người lại trở thành nơi để con người ta chuộc lợi, khoe mẽ, tìm kiếm hạnh phúc cho riêng mình. Không có một giọt nước mắt nào rơi xuống vì người quá cố, không một niềm tiếc thương nào xuất hiện trong tâm hồn của những con người "thượng lưu" ấy cả. Cũng không nghĩ được rằng, cái kẻ vô tình gây ra cái chết cho ông cụ là Xuân tóc đỏ bỗng nhiên danh dự lại càng thêm to, thậm chí hắn còn chẳng biết sợ mà ngang nhiên ngồi xe đưa vòng hoa đến rước, tỏ ý tiếc thương giả tạo. Cả họ nhà ông cố Hồng, cũng chẳng ai mảy may đếm xỉa xem ông cụ cố chết là do đâu, chỉ cần biết rằng "ông cụ già chết thật", không phải chết giả là được! Đương lúc buổi tang gia bối rối, thế nhưng họ không phải bối rối vì cái chết của ông cụ cố, mà bối rối với cái lòng riêng tư của mình, ví như anh Văn Minh cháu đích tôn, chỉ đăm chiêu mãi với "cái chúc thư kia sẽ vào thời gian thực hành chứ không còn là lý thuyết viển vông nữa". Cụ cố Hồng thì đang mải mơ mộng về lúc "mặc đồ xô gai, lụ khụ chống gậy, vừa ho khạc vừa khóc mếu" để người ta chỉ trỏ, khen ngợi, khẳng định từ nay trở đi ông đã chính thức trở thành chủ của cái gia đình này. Còn những người khác cũng vô tâm, ích kỷ không kém, bà Văn Minh mải nghĩ đến những bộ đồ xô gai kiểu mới nhất, cô Tuyết bộc lộ cái tâm tính lẳng lơ của mình cả khi ông nội chết, cô ả chỉ mải nhớ thương về tình nhân của mình là Xuân, còn cậu tú Tân thì mãi sốt ruột vì chưa được trổ tài chụp ảnh "kỷ niệm" đám tang với đống máy ảnh cậu đã chuẩn bị từ lâu.

Trong đoạn trích còn có sự xuất hiện của ông Phán mọc sừng, cái sừng của ông to đến mức đến chính ông ta cũng tự ví nó là "đôi sừng hươu vô hình". Một người đàn ông ở rể, bị cô con gái cả Hoàng Hôn nhà ông cố Hồng dâm loạn, cắm cho một rổ sừng, thế nhưng bằng một cách nào đó ông ta vẫn nhẫn nhịn, vẫn chịu đựng dù bị Xuân tóc đỏ tố cáo cái tội hoang dâm của cô vợ, mất sạch không còn một chút mặt mũi nào cả. Đó là một sức chịu đựng, một nỗ lực siêu phàm, bởi cái lòng tự tôn của một người đàn ông là thứ khó có thể chạm vào, đặc biệt trong hôn nhân lại càng khó có thể tha thứ khi biết được vợ mình không thèm "vuốt mặt nể mũi" mà đi lang chạ với nhiều người đàn ông khác. Thế rồi khi đọc đoạn trích người ta mới chợt hiểu ra rằng, cái nỗ lực kinh người đó của ông Phán, khiến ông từ bỏ hết lòng tự trọng, liêm sỉ và lòng ghen tuông ấy lại chính là đồng tiền. Ông ta chẳng mảy may đau khổ vì bị cắm sừng, xót thương vì cái chết của cụ cố nhà vợ, hay căm thù chi Xuân tóc đỏ, thậm chí còn mừng húm vì không ngờ rằng cặp sừng hươu của mình lại được ông bố vợ quý hóa đền đáp thêm cho mấy ngàn đồng. Đáng lắm! Đáng lắm chứ! Tận mấy ngàn đồng cơ đấy. Như vậy chính ra cuộc hôn nhân không hạnh phúc, và nhân cách của ông ta đã trở thành thứ có thể đem ra để lợi dụng, kiếm chác từ cái gia đình "thượng lưu" mà ông ta đang bấu víu vào. Ông ta lại càng biết ơn, tin tưởng vào "cái tài quảng cáo" của Xuân, mà thực ra đó là lời tố cáo tội hoang dâm của cô Hoàng Hôn, bởi dẫu sao thì có tiền là được, mặt mũi cũng chẳng thể thành cơm ăn áo mặc được. Ông ta háo hức, mong muốn được gặp ngay Xuân để trả nốt 5 đồng tiền mua chuộc, hòng giữ chữ tín, dù cho hắn có chỉ tay vào mũi ông ta mà bảo rằng "Thưa ngài, ngài là một người chồng mọc sừng". Nhưng làm sao để gặp và đưa tiền cho Xuân một cách trót lọt? Ông Phán đã phải tự mình đi vào một vở kịch, vở kịch đau khổ, vở kịch mà một người cháu rể quý hóa khóc vật vã trước linh cữu của ông cụ cố bất hạnh. Ban đầu, sau khi cụ cố Hồng khóc nhiều đến mức "kiệt sức" và ngất đi thì ông Phán tiếp tục cái màn khóc lóc vật vã ấy với tiếng khóc "Hứt...hứt...hứt" kỳ quái, âm thanh ấy không mang đến sự đau thương, bi thảm, cũng không thấy Vũ Trọng Phụng đề cập đến việc ông ta có rơi giọt nước mắt quý giá nào không. Mà độc giả chỉ cảm nhận được một sự giả tạo rất đỗi lố bịch, tiếng khóc của ông ta lạ lùng đến mức ai ai cũng "để ý đến ông cháu rể quý hóa ấy". Ông Phán phải cố khóc sao cho giống thật, "khóc quá, muốn lặng đi" để có cớ dựa vào Xuân, để Xuân đỡ cho khỏi ngã, "cứ oặt người đi, khóc mãi không thôi", thế rồi nhân cái cơ hội đang đau buồn, bối rối ấy, ông ta dúi hẳn vào tay Xuân 5 đồng bạc gấp tư, mà không một ai biết dưới cái cái sự thân thiết, đỡ đần tận tình lố bịch như thật kia là một cuộc giao dịch, một cuộc giữ chữ tín hài hước. Vở kịch này ông Phán đã diễn một cách quá đỗi hoàn hảo, vừa được cái tiếng hiếu nghĩa, đau thương còn hơn cả người nhà, được bao người để ý, lại vừa làm tròn được cái chữ tín giữa ông và Xuân tóc đỏ. Đôi lúc nghĩ xa hơn, có lẽ ông Phán cũng khóc vì tống tiễn chút liêm sỉ, tình người còn lại, khóc vì cái hạnh phúc sắp hoàn thành xong cuộc giao dịch, cuối cùng cũng nắm chắc được vài ngàn đồng trong tay, nhờ bán cặp sừng hươu to trên đầu. Vậy mấy tiếng khóc "Hứt!Hứt!Hứt" kia nào có thể làm khó được ông, ông sẵn sàng noi gương ông bố vợ, tiếp tục cái sự nghiệp khóc lóc khi ông cố Hồng đã cạn sức mà ngất đi, nối tiếp cái trò lố bịch giả tạo ấy, và cũng dễ dàng thực hiện được cái việc trả tiền cho Xuân một cách tự nhiên và hợp lý. Có lẽ rằng tiếng khóc của ông Phán mọc sừng là đỉnh điểm cho sự giả tạo, của xã hội thượng lưu lúc bấy giờ, khóc cũng có mục đích, đắng cay cho một xã hội, cho một gia đình "thượng lưu" khi có cô cháu gái buồn chẳng phải vì ông chết mà vì tình nhân không đến, cháu rể khóc là vì để trả nợ, ông con trai khóc cũng là để diễn cho bàn dân thiên hạ xem ông ta có hiếu ra sao. Vũ Trọng Phụng đã rất xuất sắc khi tái hiện một khung cảnh đám tang lạ lùng, lố bịch và hài hước, khiến độc giả cười ra nước mắt vì một xã hội "thượng lưu" quá khủng khiếp, quá giả tạo.

Tiếng khóc của ông Phán mọc sừng chính là sự cao tay của Vũ Trọng Phụng khi tái hiện về một xã hội và đạo đức, nhân cách và tình người đều đã xuống đến mức âm, không thể cứu vãn. Tiếng khóc ấy kết thúc đoạn trích và chính là một trong những mắt xích quan trọng nhất của chuỗi những tiếng cười dài trong cả tiểu thuyết Số đỏ, khi mà đã đến lúc con người ta phải trở thành diễn viên trong chính vở kịch của mình, khóc lóc sao cho hợp lý để đạt được những mục đích đê tiện, vì tiền! Thật đáng cười cho một xã hội, khi một kẻ vứt hết liêm sỉ, mặt mũi để có vài ngàn đồng mà lại phải vất vả khóc lóc vật vã nhằm trả tiền, giữ chữ "tín" trong cuộc buôn bán sừng!