Ai đã đặt tên cho dòng sông? - Hoàng Phủ Ngọc Tường - Ngữ văn 11 Tập 2 Cánh Diều

1.1.1. Tác giả

a. Cuộc đời:

- Hoàng Phủ Ngọc Tường (9 tháng 9 năm 1937 – 24 tháng 7 năm 2023), tại thành phố Huế, nhưng quê gốc ở làng Bích Khê, xã Triệu Long, huyện Triệu Phong, tỉnh Quảng Trị.

- Sau khi học hết bậc trung học ở Huế, ông lần lượt trải qua:

+ Năm 1960: tốt nghiệp khóa I ban Việt Hán, Đại học Sư phạm Sài Gòn.

+ Năm 1964: nhận bằng Cử nhân triết Đại học Văn khoa Huế.

+ Năm 1960 - 1966: dạy tại trường Quốc Học Huế.

+ Năm 1966 - 1975: thoát ly gia đình để lên chiến khu, tham gia cuộc kháng chiến chống Mỹ bằng hoạt động văn nghệ.

+ Năm 1978: được kết nạp vào Hội Nhà văn Việt Nam.

 

b. Sự nghiệp sáng tác:

- Ông từng là Tổng thư ký Hội Văn học nghệ thuật Bình Trị Thiên - Huế, Chủ tịch Hội Văn học nghệ thuật Bình Trị Thiên, Tổng biên tập tạp chí Cửa Việt.

- Các tác phẩm chính: Ngôi sao trên đỉnh Phu Văn Lâu (1971), Rất nhiều ánh lửa (1979), Ai đã đặt tên cho dòng sông (1986), Bản di chúc của cỏ lau (1984), Ngọn núi ảo ảnh (1999),...

- Là một trong những nhà văn chuyên về bút kí.

 

c. Phong cách sáng tác:

- Nét đặc sắc trong sáng tác của ông là sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa chất trí tuệ và chất trữ tình, giữa nghị luận sắc bén với suy tư đa chiều được tổng hợp từ vốn kiến thức phong phú về triết học, văn hóa, lịch sử, địa lý...

- Tất cả được thể hiện qua lối hành văn hướng nội, súc tích, mê đắm và tài hoa.

Nhà văn Hoàng Phủ Ngọc Tường (1937-2023)

1.1.2. Tác phẩm

a. Thể loại: Tác phẩm thuộc thể loại tùy bút.

b. Xuất xứ và hoàn cảnh sáng tác:

Được viết tại Huế, ngày 4/1/1981, in trong tập sách cùng tên Ai đã đặt tên cho dòng sông?.

c. Bố cục: 

- Phần 1 (từ đầu … "quê hương xứ sở"): hành trình của dòng sông Hương.

- Phần 2 (còn lại): sông Hương của lịch sử, thơ ca.

d. Tóm tắt tác phẩm:

Bài bút kí Ai đã đặt tên cho dòng sông? của Hoàng Phủ Ngọc Tường kể về một dòng sông thơ mộng mà thiên nhiên dành tặng riêng cho xứ huế mộng mơ. Dòng sông Hương hiện lên lúc hoang dại như một cô gái Digan, lúc lại rất trữ tình và thơ mộng. Đó cũng chính là tính cách như một cô gái ngang bướng, mạnh mẽ nhưng không kém phần mềm mại và thơ mộng. Con sông ấy không hề lặp mình trong những cảm hứng của người nghệ sĩ cho dù từ hiện đại hay ngược dòng thời gian về phong kiến xa xưa. Sự minh chứng về những vẻ đẹp của cảnh quan và sự gắn bó của sông Hương với tiến trình lịch sử, văn hóa của dân tộc mà nó xứng đáng là “dòng sông huyền nhiệm, nơi sinh ra vẻ đẹp tâm hồn của đất nước”.

1.2.1. Nhan đề

- Gợi hình dung về cái tên đẹp đẽ của dòng sông

- Bộc lộ cảm xúc trầm trồ, ngỡ ngàng, tự hào về dòng sông thơ mộng của xứ Huế.

Hình ảnh sông Hương thơ mộng giữa lòng phố Huế

1.2.2. Đặc điểm và vẻ đẹp của hình tượng sông Hương

a. Về địa lí:

- Sông Hương ở thượng nguồn:

+ Đặc điểm: là một bản trường ca của rừng già, rầm rộ giữa bóng cây đại ngàn, mãnh liệt qua những ghềnh thác, cuộn xoáy như cơn lốc vào những đáy vực bí ẩn, ...

+ Vẻ đẹp: phóng khoáng và man dại “như một cô gái Di-gan”.

- Sông Hương trước khi chảy qua thành phố Huế:

+ Đặc điểm: Chuyển dòng liên tục, vòng giữa khúc quanh đột ngột, uốn mình theo những đường cong thật mềm, như một cuộc tìm kiếm có ý thức để đi tới nơi gặp thành phố, ...

+ Vẻ đẹp: Dịu dàng và trí tuệ như người mẹ phù sa.

- Sông Hương giữa lòng thành phố Huế:

+ Đặc điểm: Uốn một cánh cung rất nhẹ; trôi đi chậm, thực chậm, cơ hồ chỉ còn là một mặt hồ yên tĩnh, ...

+ Vẻ đẹp: Như người tài nữ.

- Sông Hương trước khi từ biệt thành phố Huế:

+ Đặc điểm: Lưu luyến ra đi giữa màu xanh biếc của tre trúc và của những vườn cau vùng ngoại ô Vĩ Dạ; đột ngột đổi dòng, rẽ ngoặt sang hướng đông tây để gặp lại thành phố lần cuối,...

+ Vẻ đẹp: Như nàng Kiều với lời thề thuỷ chung cùng quê hương.

b. Về lịch sử:

- Đặc điểm: là nhân chứng lịch sử của những thế kỉ vinh quang: dòng sông biên thuỳ thời các vua Hùng, dòng Linh Giang thời Nguyễn Trãi, dòng sông vẻ vang soi bóng kinh thành Phú Xuân thời Nguyễn Huệ, dòng sông bi tráng với những cuộc khởi nghĩa của thế kỉ XIX, dòng sông đi vào thời đại Cách mạng tháng Tám bằng những chiến công rung chuyển qua hai cuộc chiến tranh vệ quốc sau này ...

- Vẻ đẹp: sử thi, bi tráng.

c. Về thơ ca:

- Đặc điểm: là dòng sông không lặp lại trong cảm hứng của các nghệ sĩ: “Dòng sông trắng – lá cây xanh” trong thơ Tản Đà, hùng tráng “như kiếm dựng trời xanh” trong thơ Cao Bá Quát; dòng sông quan hoài vạn cổ trong thơ Bà Huyện Thanh Quan, dòng sông phục sinh và thắm thiết trong thơ Tố Hữu.

- Vẻ đẹp: riêng, độc đáo, không bao giờ tự lặp lại mình.

1.2.3. Thái độ, tình cảm của nhà văn

- Trong những dòng sông đẹp ở các nước mà tôi thường nghe nói đến, hình như chỉ sông Hương là thuộc về một thành phố duy nhất;

- Nếu chỉ mải mê nhìn ngắm khuôn mặt kinh thành của nó, tôi nghĩ rằng người ta sẽ không hiểu một cách đầy đủ bản chất của sông Hương với cuộc hành trình gian truân mà nó đã vượt qua, không hiểu thấu phần tâm hồn sâu thẳm của nó mà dòng sông hình như không muốn bộc lộ, đã đóng kín lại ở cửa rừng và ném chìa khoá trong những hang đá dưới chân núi Kim Phụng;

- Lúc ấy, tôi nhớ lại con sông Hương của tôi, chợt thấy quý điệu chảy lặng lờ của nó khi ngang qua thành phố...

1.2.4. Đặc điểm của tùy bút

- Cái “tôi” độc đáo của tác giả thể hiện ở:

+ Sự tài hoa (cẩn trọng, kì công,... khi miêu tả vẻ đẹp sông Hương).

+ Uyên bác (có vốn hiểu biết sâu sắc về sông Hương từ nguồn gốc, tên gọi, lịch sử, địa lí,...).

+ Tình yêu say đắm với quê hương xứ sở (thể hiện qua nhiều chi tiết, hình ảnh,...).

- Sự kết hợp tự sự (kể lại, thuật lại) và trữ tình (bộc lộ cảm xúc):

+ Khiến hình tượng sông Hương hiện lên không chỉ là dòng nước chảy mà là một sinh thể có tình cảm, tâm hồn phong phú.

+ Đồng thời, người đọc cũng cảm nhận rất rõ tình cảm yêu mến, tự hào mà tác giả dành cho dòng sông của quê hương mình.

- Ngôn ngữ giàu chất thơ khiến VB văn xuôi đẹp như một bài thơ bởi nhịp điệu, hình ảnh và cảm xúc:

+ Giữa lòng Trường Sơn, sông Hương đã sống một nửacuộc đời của mình như một cô gái Di-gan (Digan) phóng khoáng và man dại. Rừng già đã hun đúc cho nó một bản lĩnh gan dạ, một tâm hồn tự do và trong sáng.

+ Phải nhiều thế kỉ qua đi, người tình mong đợi mới đến đánh thức người con gái đẹp nằm ngủ mơ màng giữa cánh đồng Châu Hoá đầy hoa dại.

+ Hình như trong khoảnh khắc chùng lại của sông nước ấy, sông Hương đã trở thành một người tài nữ đánh đàn lúc đêm khuya.

1.3.1. Về nội dung

Đoạn trích bài bút kí Ai đã đặt tên cho dòng sông? là đoạn văn xuôi súc tích và đầy chất thơ về sông Hương.

1.3.2. Về nghệ thuật

- Ngôn ngữ phong phú, giàu hình ảnh, bộc lộ cảm xúc, sử dụng nhiều biện pháp như so sánh, ẩn dụ, nhân hóa.

- Có sự kết hợp hài hòa giữa cảm xúc và trí tuệ, chủ quan và khách quan. Chủ quan là sự trải nghiệm của bản thân. Khách quan là đối tượng miêu tả - dòng sông Hương.

Văn bản "Ai đã đặt tên cho dòng sông?" đem lại cho em suy nghĩ gì trong việc nhìn nhận vẻ đẹp của cảnh sắc thiên nhiên quê hương mình? Hãy viết về một cảnh đẹp của quê hương em bằng một đoạn văn (khoảng 10 – 12 dòng).

 

Lời giải chi tiết:

- Đọc văn bản "Ai đã đặt tên cho dòng sông" đã khiến em suy nghĩ đến vẻ đẹp của thiên nhiên quê hương mình và tầm quan trọng của việc đặt tên cho những địa danh tự nhiên. Một tên gọi thích hợp không chỉ giúp những địa danh đó dễ nhớ và dễ tìm kiếm mà còn giúp gợi lên những cảm xúc đặc biệt khi ngắm nhìn.

- Đoạn văn mẫu: Tuyên Quang - quê hương em là một vùng đất rộng lớn với nhiều cảnh quan đa dạng và đẹp mê hồn. Một trong những cảnh đẹp mà em yêu thích nhất ở đây chính là thác Na Hang. Khi đến thác Na Hang, chúng ta sẽ được chứng kiến những dòng nước trong vắt cùng với những cánh rừng xanh bát ngát khiến mình cảm thấy như đang đứng giữa thiên nhiên hoang sơ và yên bình. Những vách đá trùng điệp như xây chắc vững giữa dòng nước, mỗi giọt nước rơi xuống vực thẳm đều tạo ra âm thanh tuyệt vời như một dàn nhạc thiên nhiên. Những thác nước cao, nhìn mãi không thấy đỉnh. Đứng phía dưới ngắm lên, những thác nước như những giọt nước mắt không lồ của trời cao đang chảy xuống. Bầu trời trong xanh và nắng rọi tràn ngập tạo nên cảnh tượng tuyệt đẹp khiến em muốn đắm chìm vào đó mãi mãi. Cảm giác thích thú và hạnh phúc khi được đắm mình trong khung cảnh thiên nhiên tuyệt 

Học xong bài Ai đã đặt tên cho dòng sông? - Hoàng Phủ Ngọc Tường, các em cần nắm:

- Nhận biết và phân tích được sự kết hợp giữa tự sự và trữ tình trong tuỳ bút, tản văn, giữa hư cấu và phi hư cấu trong truyện kí.

- Đánh giá được tình cảm, cảm xúc, cảm hứng chủ đạo của người viết qua văn bản.

- Phát hiện được giá trị văn hoá hoặc triết lí nhân sinh từ văn bản.

Tác phẩm Ai đã đặt tên cho dòng sông? là hình ảnh của dòng sông Hương thơ mộng, trữ tình đầy chất thơ khi ở thượng nguồn đến khi về với thành phố Huế. Vẻ đẹp của sông Hương hiện lên với từng bước đi trong cuộc hành trình trở về với xứ Huế thơ mộng. Và trong mỗi bước đi ấy, sông Hương như thay đổi, từ một cô gái Di-gan phóng khoáng và man dại trở thành một bà mẹ phù sa của một vùng văn hóa xứ sở, dịu dàng e ấp bên xứ Huế trữ tình. Để nắm được nội dung và ý nghĩa của bài học này, các em có thể tham khảo bài soạn dưới đây:

• Soạn văn đầy đủ Ai đã đặt tên cho dòng sông? - Hoàng Phủ Ngọc Tường
• Soạn văn tóm tắt Ai đã đặt tên cho dòng sông? - Hoàng Phủ Ngọc Tường

Nếu có thắc mắc cần giải đáp các em có thể để lại câu hỏi trong phần Hỏi đáp, cộng đồng Ngữ văn HỌC247 sẽ sớm trả lời cho các em. 

Qua tác phẩm Ai đã đặt tên cho dòng sông?, người đọc cũng có thể cảm nhận được tình yêu, niềm tự hào tha thiết, sâu lắng mà Hoàng Phủ Ngọc Tường dành cho dòng sông quê hương, cho xứ Huế thân yêu và cũng là cho đất nước. Để hiểu hơn về bài học này, các em có thể tham khảo một số bài văn mẫu dưới đây: