Soạn bài Câu cá mùa thu của Nguyễn Khuyến - Ngữ văn 11

• Vẻ đẹp cảnh thu điển hình cho mùa thu làng cảnh Việt Nam.
• Tình yêu thiên nhiên, đất nước và tâm trạng thời thế của nhà thơ

• Tả cảnh ngụ tình
• Sử dụng tiếng Việt tinh tế. trong sáng
• Hình ảnh thơ giản dị, gần gũi, đậm đà chất dân tộc

Câu 1: Điểm nhìn cảnh thu của tác giả có gì đặc sắc? Từ điểm nhìn ấy, nhà thơ đã bao quát cảnh thu như thế nào?

• Cảnh thu được đón nhận từ xa (mặt ao) tới gần (chiếc thuyền câu) rồi từ gần (chiếc thuyền câu) đến cao (bầu trời) xa (ngõ vắng): từ một khung ao hẹp, không gian và cảnh sắc mùa thu được mở ra nhiều hướng thật sinh động.

Câu 2: Những từ ngữ, hình ảnh nào gợi lên được nét riêng của cảnh sắc mùa thu? Hãy cho biết đó là cảnh thu ở miền quê nào?

• Màu sắc: nước, trong veo, sóng biếc, trời xanh ngắt.
• Đường nét chuyển động nhẹ nhàng: sóng hơi gợn tí, lá vàng khẽ đưa vèo, tầng mây lơ lửng…
• Hình ảnh bình dị, thân thuộc: ao thơ, thuyền câu, ngõ trúc,…

⇒ Cảnh thu của làng quê Bắc Bộ.

Câu 3: Anh (chị) có nhận xét gì về không gian trong Câu cá mùa thu qua các chuyển động, màu sắc, hình ảnh, âm thanh? Không gian trong Câu cá mùa thu góp phần diễn tả tâm trạng như thế nào?

• Không gian thu buồn, tĩnh lặng, phản phất nỗi niềm thi nhân.
• Tâm trạng: cảnh làng quê trong trẻo, tĩnh lặng nhưng đượm buồn và ẩn chứa nhiều suy tư.

Câu 4: Cách gieo vần trong bài thơ có gì đặc biệt? Cách gieo vần ấy gợi cho ta cảm giác gì về cảnh thu và tình thu?

• Trong bài thơ, tác giả đã gieo vần “eo” ⇒ góp phần diễn tả một không gian vắng lặng và thu nhỏ dần, khép kín, phù hợp với tâm trạng đầy uẩn khúc của thi nhân.

Câu 5: Qua Câu cá mùa thu, anh (chị) có cảm nhận như thế nào về tấm lòng của nhà thơ Nguyễn Khuyến đối với thiên nhiên, đất nước?

• Bài thơ gợi tình yêu và sự gắn bó sâu sắc với thiên nhiên vùng đồng bằng Bắc Bộ. Tuy không bộc lộ trực tiếp bất cứ cảm xúc nào, nhưng người đọc vẫn thấy được tậm sự và tấm lòng của Nguyễn Khuyến dành cho đất nước một cách sâu sắc.

Câu 1: Điểm nhìn cảnh thu của tác giả có gì đặc sắc? Từ điểm nhìn ấy, nhà thơ đã bao quát cảnh thu như thế nào?

• Điểm nhìn cảnh thu từ gần đến cao xa rồi từ cao xa trở lại gần:
• Điểm nhìn cảnh thu là chiếc thuyền câu nhìn mặt ao nhìn lên bầu trời, nhìn tới ngõ trúc 
• Sau đó lại trở về với ao thu, với thuyền câu.

⇒ Từ điểm nhìn ấy, từ một khung ao hẹp, không gian mùa thu, cảnh sắc mùa thu mở ra nhiều hướng thật sinh động.

Câu 2: Những từ ngữ, hình ảnh nào gợi lên được nét riêng của cảnh sắc mùa thu? Hãy cho biết đó là cảnh thu ở miền quê nào?

• Nững từ ngữ, hình ảnh gợi lên được nét riêng cảnh sắc của mùa thu
  • Màu sắc: nước trong veo, sóng biếc, trời xanh ngắt, lá vàng
  • Đường nét chuyển động nhẹ nhàng , khẽ khàng: sóng hơi gợn tí, lá vàng khẽ đưa vèo, tầng mây lơ lửng….
  • Hình ảnh bình dị, thân thuộc: ao nhỏ, thuyền câu, ngõ trúc….
  • Không gian thu: cá đâu đớp động → yên ắng, tĩnh mịch; ngõ trúc quanh co..... ⇒ cảnh vắng người, vắng tiếng

⇒ Bức tranh thu đẹp, tĩnh lặng, đượm buồn, mang cái hồn dân giã của miền quê đồng bằng Bắc Bộ của làng cảnh Việt Nam.

Câu 3: Anh (chị) có nhận xét gì về không gian trong Câu cá màu thu qua các chuyển động, màu sắc, hình ảnh, âm thanh? Không gian trong Câu cá mùa thu góp phần diễn tả tâm trạng như thế nào?

• Không gian thu buồn, tĩnh lặng, phảng phất nỗi niềm thi nhân.
  • Nước "trong veo", sóng "gợn tí", mây "lơ lửng", lá "khẽ đưa vèo" các hình ảnh được miêu tả trong trạng thái ngưng chuyển động hoặc chuyển động rất khẽ, rất nhẹ càng làm nổi bật sự tĩnh lặng.
  • Đặc biệt câu kết "cá đâu đớp động dưới chân bèo" → càng làm nổi rõ hơn sự tĩnh lặng của không gian thu (ở đây tác giả đã sử dụng nghệ thuật: lấy động tả tĩnh)
  • Có thể nói: Không gian rộng, sâu đối lập với mặt ao hẹp, gợn sóng nhẹ và hiu hắt gió, lại cộng thêm với "Ngõ trúc quanh co khách vắng teo" tạo cho không gian một cảm giác hiu quạnh.
• Tâm trạng của thi nhân: Cảnh làng quê trong trẻo trong ánh mắt của thi nhân nhưng phảng phất nỗi buồn. Cảnh đẹp nhưng tĩnh và vắng bởi cảm nhận của một người vẫn đầy suy tư trăn trở, chứng tỏ trong lòng nhà thơ còn rất nhiều trắc ẩn. Từ thân thế, cuộc đời, hoàn cảnh sống của tác giả có thể hiểu, tâm sự của người câu cá là chính là nỗi lòng non nước, nỗi lòng thời thế của nhà nho có lòng tự trọng và lòng yêu quê hương đất nước như Nguyễn Khuyến.

Câu 4: Cách gieo vần trong bài thơ có gì đặc biệt? Cách gieo vần ấy gợi cho ta cảm giác gì về cảnh thu và tình thu?

• Trong bài thơ rất đặc biệt: tác giả gieo vần: "eo"
• Vần "eo" là một vần khó luyến láy, vốn rất khó gò vào mạch thơ, ý thơ nhưng tác giả lại sử dụng rất tài tình, độc đáo.
• Vần "eo" góp phần diễn tả một không gian vắng lặng và thu nhỏ dần, khép kín, phù hợp với tâm trạng đầy uẩn khúc của thi nhân.

Câu 5: Qua Câu cá mùa thu, anh (chị) có cảm nhận như thế nào về tấm lòng của nhà thơ Nguyễn Khuyến đối với thiên nhiên, đất nước?

• Bài thơ gợi tình yêu và sự gắn bó sâu sắc với thiên nhiên vùng đồng bằng Bắc Bộ. Nếu không xuất phát từ tình yêu quê hương tha thiết thì không thể vẽ lên một bức tranh thu đẹp, rất đặc trưng và có hồn như thế. Cảnh thu rất đẹp nhưng buồn phảng phất. Đó chính là nét buồn lan ra từ tâm trạng của nhân vật trữ tình.
• Bài thơ không bộc lộ trực tiếp bất cứ cảm xúc nào của tác giả. Tuy nhiên, người đọc vẫn cảm nhận được tâm tư và tấm lòng của Nguyễn Khuyến dành cho đất nước một cách sâu sắc: Nhân vật trữ tình xuất hiện nhưng là xuất hiện trong cái tư thế của người đi câu (Tựa gối buông cần lâu chẳng được) một cách đày suy tư, trăn trở. Bởi đó không phải là dáng ngồi của một người đi câu mà đó là tư thế của con người u uẩn trong nỗi lo âu triền miên, chìm đắm. Phải chăng, cái tình của Nguyễn Khuyến đối với đất nước, đối với non sông trầm lặng, da diết và đậm chất suy tư.

Trên đây là những gợi ý hướng dẫn các em soạn bài Câu cá mùa thu trước khi đến lớp. Để ôn tập và củng cố kiến thức đã học, các em có thể tham khảo thêm những gợi ý hướng dẫn phần luyện tập trong SGK dưới đây. 

Câu 1: Nội dung bài thơ có nhất quán với nhan đề “Thu điếu”?

• Mặc dù câu cá chỉ là hình thức nhưng những cảnh câu cá vẫn được miêu tả với đầy đủ không gian thu, ao, thuyền câu và người đi câu. Cách miêu tả cảnh vật được triển khai theo nhan đề của bài thơ, tả từ cảnh ao thu, thuyền câu, mặt ao, cây cỏ bên bờ ao, bầu trời thu.

Câu 2: Cảnh sắc mùa thu được gợi ra thông qua những từ ngữ, hình ảnh nào? Đây là bức tranh mùa thu với những đặc trưng vùng miền nào?

• Cảnh sắc mùa thu được gợi ra
  • Màu sắc: nước, trong veo, sóng biếc, trời xanh ngắt.
  • Đường nét chuyển động nhẹ nhàng: sóng hơi gợn tí, lá vàng khẽ đưa vèo, tầng mây lơ lửng…
  • Hình ảnh bình dị, thân thuộc: ao thơ, thuyền câu, ngõ trúc,…
• Đây là bức tranh mùa thu với những đặc trung của vùng Bắc Bộ.

Câu 3: Phân tích 4 câu thơ đầu của bài thơ?

• Bốn câu thơ đầu tả cảnh, một bức tranh phong cảnh rất đẹp với một không gian trong trẻo, xinh xắn và tĩnh lặng. Cái gì cũng nhỏ bé, thanh sơ gợi một không gian thật yên bình nhưng cô đơn, vắng lặng.
• Tác giả đã sử dụng các từ láy: lạnh lẽo, tẻo teo, lơ lửng và các từ gợi tả, giàu chất hội họa: hơi gợn tí, khẽ đưa vèo, xanh ngắt, vắng teo ⇒ lột tả được cái thần thái của cảnh vật làng quê.

Câu 4:  Phân tích 2 câu thơ cuối?

• Thể hiện tâm trạng của nhân vật trữ tình. Nhân vật trữ tình xuất hiện trong tư thế người câu cá nhưng lại chẳng có vẻ gì chú ý đến việc câu cá mà hình như đang suy ngẫm điều gì đó.
• Nhận thấy tình yêu quê hương cùng những suy tư đầy trắc trở của tác giả.

Câu 5: Bài thơ thể hiện vẻ đẹp tâm hồn Nguyễn Khuyễn như thế nào?

⇒ Đó là một nhà thơ, một con người bình dị, gắn bó và yêu quê hương tha thiết.

Câu 1: Phân tích cái hay của nghệ thuật sử dụng từ ngữ trong bài: Câu cá mùa thu.

Gợi ý trả lời

• Cái hay của nghệ thuật sử dụng từ ngữ trong bài thơ: Dùng từ ngữ để gợi cảnh và diễn tả tâm trạng
• Ở Thu Điếu, ngôn ngữ thơ linh hoạt, tinh tế được thể hiện ở ba phương diện cơ bản sau:
  •    Thứ nhất đó là cảnh thanh sơ dịu nhẹ được gợi lên qua các tính từ: trong veo, biếc, xanh ngắt; các cụm động từ: gợn tí, khẽ đưa, lơ lửng... đó là thứ ngôn ngữ được chắt lọc "trong bàn tay nhào nặn của người nghệ sỹ ngôn từ". Ngôn ngữ giản dị nhưng nắm bắt được những chuyển động tế vi của trời đất, lột tả được cái run rẩy của tạo vật khi bước vào thu,. Sự run rẩy của lá (vèo), của sóng (hơi gợn), của mây (lơ lửng)... hợp lưu trong nỗi run rẩy của lòng người để gợi và để cảm về một bức tranh làng cảnh trác tuyệt.
  •    Thứ hai đó là thứ ngôn ngữ lấy tĩnh chế động, lấy động tả tĩnh thêm vào đó là sự linh hoạt của ngôn ngữ, hư từ hay thực từ đều có hai chức năng vừa vẽ ngoại cảnh vừa khắc họa tâm cảnh. Từ "vèo" trong câu thơ "Lá vàng trước gió khẽ đưa vèo" nói lên tâm sự thời thế của nhà thơ.
  •    Thứ ba đó là việc khai thác tối đa vỏ ngữ âm của ngôn ngữ: những từ trùng phụ âm đầu đi liền nhau như: bé tẻo teo, lơ lửng, đâu đớp động hay cặp điệp vận teo-teo (cặp 2- 6) vừa tạo ra nhịp điệu bằng bằng vi biến trong những mơ hồ của đời, vừa tạo ra vòng lặp quẩn quanh u sầu trong tâm trạng đầy uẩn khúc của chính tác giả
• Ngôn ngữ trong bài thơ: giản dị, tinh tế, và đặc biệt thổi vào từng câu chữ là tâm hồn của dân tộc: Một thứ ngôn ngữ giản dị, bình dị nhưng vô cùng phong phú trong từng cung bậc cảm xúc, tâm trạng.

• Hướng dẫn soạn Câu cá mùa thu

  Hướng dẫn soạn bài : "Câu cá mùa thu" - Nguyễn Khuyến - Văn lớp 11

• Con người Nguyễn Khuyến qua bài thơ Vịnh mùa thu

  Con người Nguyễn Khuyến qua bài thơ Vịnh mùa thu.